EBON MUSINGS: THE ATHEISM PAGES ΔΟΜΙΚΗ ΛΙΘΟΣ

Μια καμήλα που δεν καταπίνεται με τίποτα
Οι αποδείξεις για την ιστορικότητα του Ιησού

Εισαγωγή

Για σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια οι Χριστιανοί τιμούν τον Ιησού Χριστό ως Κύριο και Σωτήρα τους. Οι ιστορίες των ευαγγελίων που διηγούνται τη ζωή του είναι γνωστές σε όλους (έστω και σε γενικές γραμμές) είτε είναι πιστοί, είτε όχι. Σύμφωνα με αυτά τα κείμενα ο Ιησούς γεννήθηκε από μια παρθένα ονόματι Μαρία στην πόλη της Βηθλεέμ και γενεαλογικά καταγόταν από το βασιλιά Δαβίδ. Όταν ενηλικιώθηκε λένε πως ξεκίνησε το έργο του, δίδαξε τους ανθρώπους να αγαπάνε ο ένας τον άλλο, γιάτρεψε αρρώστους και χωλούς, έκανε θαύματα και συγκέντρωνε μεγάλα πλήθη που έρχονταν από πολύ μακριά για να τον ακούσουν να μιλάει. Αλλά τα ευαγγέλια συνεχίζουν και γράφουν πως παράλληλα προσέβαλε τους διεφθαρμένους και κοσμικούς θρησκευτικούς ηγέτες, οι οποίοι συνωμότησαν για να συλληφθεί με ψευδείς κατηγορίες και να εκτελεστεί με σταύρωση. Αλλά εν τέλει, λένε τα ευαγγέλια, αναστήθηκε από τον τάφο εν δόξη την τρίτη ημέρα μετά τον θάνατό του και αναλήφθηκε στους ουρανούς, αποδεικνύοντας τη θεϊκή του φύση. Η εκκλησία που ίδρυσε έχει εξαπλωθεί πολύ, είναι ιδιαίτερα ισχυρή και επιβιώνει μέχρι σήμερα. Έχει δισεκατομμύρια οπαδούς και υπάρχουν πολλές ομολογίες σε όλο τον κόσμο. Ό,τι και να πούμε για τον Ιησού –καλώς ή κακώς– είχε τρομερή επιρροή στην υφήλιο.

Υπήρξε όμως πραγματικά;

Σίγουρα πρόκειται για μια ερώτηση που σοκάρει· τόσο πολύ που επί δύο χιλιετίες σχεδόν κανένας δεν σκέφτηκε να την κάνει. Ο Χριστιανισμός είχε εν τω μεταξύ εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο, και η ιστορική ύπαρξη του Σωτήρα τους θεωρούνταν δεδομένη, και κανείς δεν τολμούσε να την αμφισβητήσει.

Ωστόσο αυτή η πεποίθηση τώρα αμφισβητείται. Στον 20ο αιώνα, η απόλυτη δύναμη που είχε η θρησκεία πάνω στην κοινωνία άρχισε να μειώνεται, και το αποτέλεσμα ήταν ένα είδος μικρής αναγέννησης στους ακαδημαϊκούς κύκλους, που για πρώτη φορά ξεκίνησαν να εφαρμόζουν τη μέθοδο της κριτικής ανάλυσης κειμένων στη Βίβλο, και ειδικά στην Παλαιά Διαθήκη (βλ. “Αφήστε τις πέτρες να μιλήσουν”). Μέχρι στιγμής η καταγωγή της Καινής Διαθήκης δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς, και παρόλο που η πλειοψηφία των λογίων θεωρεί πως ο Ιησούς όντως υπήρξε, η άποψη αυτή είναι περισσότερο αποτέλεσμα παράδοσης παρά απότοκο των αποδεικτικών στοιχείων.

Πρόσφατα όμως έχει εμφανιστεί μια μικρή, αλλά διαρκώς διογκούμενη, ομάδα ατόμων που αντιτίθενται στην παράδοση. Αυτοί οι ακαδημαϊκοί στρέφουν την προσοχή, μεταξύ άλλων, στο ότι τα ιστορικά στοιχεία για την ύπαρξη του Ιησού είναι πολύ αδύναμα, αν όχι ανύπαρκτα, ότι η ζωή του έχει πάρα πολλά κοινά στοιχεία με το αρχέτυπο του μυθικού ήρωα που εμφανίζεται σε πολλούς πολιτισμούς και ότι πολλά βιβλία και στίχοι της Καινής Διαθήκης μας λένε πολύ παράξενα πράγματα (αν δεν τα δούμε μέσα από ένα πέπλο προκαταλήψεων).

Δεν είμαι επαγγελματίας ιστορικός, αλλά θεωρώ κι εγώ τον εαυτό μου σκεπτικιστή. Είναι άποψή μου πως ο Ιησούς Χριστός, ως ιστορική φιγούρα, πιθανότατα δεν υπήρξε ποτέ. Αντίθετα θεωρώ πως ο Χριστιανισμός ξεκίνησε ως μυστηριακή θρησκεία, ένα παρακλάδι του μεσσιανικού Ιουδαϊσμού, που λάτρευε μια θεότητα-λυτρωτή της οποίας η θυσία και ανάσταση πιστευόταν πως διαδραματίστηκε στον Ουρανό. Επιπλέον θεωρώ πως με τον καιρό αυτό το σύστημα πίστης αναμείχθηκε με τις παραβολές και ηθικές διδασκαλίες της ελληνιστικής φιλοσοφίας, και αυτό το κράμα πεποιθήσεων σταδιακά μεταλλάχθηκε σε μια ολοκαίνουργια θρησκεία που κατέληξε να πιστεύει στην ύπαρξη ενός ανθρώπου που έζησε πρόσφατα και ενσάρκωνε όλες αυτές τις έννοιες.

Οι Χριστιανοί απολογητές δηλώνουν ευθαρσώς πως τέτοιες θέσεις έχει μόνο μια μικρή μειοψηφία αθέων και ότι τα αποδεικτικά στοιχεία τούς εκθέτουν. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια ξεκίνησαν έναν καταιγισμό αντεπιθέσεων, όπως το βιβλίο The Case for Christ του Lee Strobel. Γιατί να καταναλώνουν τόσο κόπο στην αντιμετώπιση τέτοιων ισχυρισμών, αν θεωρούν πως είναι αβάσιμες; [ΣτΜ: Non Sequitur, κατ' εμέ.]

Εν τέλει όλα αυτά είναι αδιάφορα· τα στοιχεία είναι που έχουν σημασία, και είμαι βέβαιος πως τα στοιχεία είναι με το μέρος μας. Αυτό το δοκίμιο θα επιχειρήσει να εξετάσει τα στοιχεία αυτά. Το πρώτο μέρος θα εξετάσει τα στοιχεία που στηρίζουν την ιστορικότητα του Ιησού (το αντίθετο κάνουν, για την ακρίβεια) και πώς οι υπάρχουσες αναφορές δεν πληρούν τα κριτήρια ύπαρξης ενός ιστορικού χαρακτήρα. Το δεύτερο μέρος θα απαντήσει στις συνήθεις επιθέσεις Χριστιανών απολογητών κατά της θεωρίας του μυθικού Ιησού. Στο τρίτο μέρος θα παρουσιάσω κάποιες υποθέσεις για το πώς μπορεί να προέκυψε ο Χριστιανισμός χωρίς την ύπαρξη μιας ιστορικής φιγούρας, αναλύοντας βιβλικούς στίχους που μας βοηθούν να δούμε την εξέλιξη της νεαρής χριστιανικής πίστης, ενώ θα καλύψει και θέματα όπως ο αρχικός σκοπός των ευαγγελίων.

(Σημείωση: Αρκετό από το υλικό σ'αυτό το άρθρο προέρχεται από την εξαιρετική ιστοσελίδα του Earl Doherty ”Το παζλ του Ιησού” και το ομώνυμο βιβλίο. Το συνιστώ ανεπιφύλακτα σε όλους τους ενδιαφερόμενους, αλλά εν τω μεταξύ αποφάσισα να παρουσιάσω μια συμπυκνωμένη εκδοχή των επιχειρημάτων του Doherty με δικές μου προσθήκες, με στόχο να εισάγω τον αναγνώστη σ' αυτή την ακαδημαϊκή συζήτηση.)

 

 

 

Μέρος 1ο: Η συνωμοσία της σιωπής

Φανταστείτε πως είστε ένας φοιτητής του Ιστορικού που πρέπει να κάνει μια εργασία για τη ζωή του Γεωργίου Ουάσινγκτον, του πρώτου προέδρου των ΗΠΑ και ενός από τους πιο σημαντικούς πατέρες του αμερικανικού έθνους.

Εκ πρώτης όψεως η εργασία φαίνεται πολύ εύκολη. Υπάρχουν ένα κάρο εγκυκλοπαίδειες και βιβλία με βιογραφικά στοιχεία για τον Ουάσινγκτον γραμμένα από σοβαρούς ακαδημαϊκούς. Οποιοσδήποτε από αυτούς θα αρκούσε για να γραφεί μια αρκετά λεπτομερής εργασία. Επειδή όμως είστε πολύ επιμελείς, αυτό δε σας αρκεί. Για να αποκτήσετε ιδιαίτερα λεπτομερή εικόνα θέλετε να αγνοήσετε τις σύγχρονες πηγές, που γράφτηκαν αιώνες μετά τα γεγονότα, και να χρησιμοποιήσετε απ' ευθείας τις πρωτογενείς πηγές. Θέλετε να βασίσετε την εργασία σας σε στοιχεία από πρώτο χέρι: γράμματα που έγραψε ο ίδιος ο Ουάσινγκτον, βιογραφίες που έγραψαν άνθρωποι που τον γνώριζαν προσωπικά και ιστορίες για τα λόγια και τα έργα του που γράφτηκαν όσο ακόμα ζούσε.

Χτενίζοντας τα αρχεία όμως, ανακαλύπτετε κάτι παράδοξο· δεν μπορείτε να εντοπίσετε καθόλου πρωτογενείς πηγές. Αν και ο Ουάσινγκτον υποτίθεται πως έκανε πολλά θαυμαστά πράματα –διοίκησε τον Ηπειρωτικό Στρατό, απελευθέρωσε τις αμερικανικές αποικίες από τη Βρετανία, προήδρευσε της εθνοσυνέλευσης που έγραψε το Σύνταγμα των ΗΠΑ, έγινε ο πρώτος Πρόεδρος των ΗΠΑ– αλλά για κάποιο λόγο δεν υπάρχουν καθόλου αρχεία γραμμένα από άτομα που έζησαν τα γεγονότα ή απλά από άτομα που ζούσανε εκείνη την περίοδο. Οι ιστορικοί που ζούσαν την περίοδο του Ουάσινγκτον καθώς και αυτοί που έζησαν αμέσως μετά δεν τον αναφέρουν καθόλου. Οι πρώτες αναφορές δεν εμφανίζονται παρά σε αναξιόπιστα και κατακερματισμένα αρχεία που γράφτηκαν δεκαετίες μετά τον θάνατό του. Με τον καιρό οι αναφορές γίνονται περισσότερες μέχρι που έναν αιώνα αργότερα ένα σωρό ιστορικοί που δεν τον γνώρισαν, ούτε τον είδαν ποτέ, όλοι μαρτυρούν την ύπαρξή του και τα έργα του. Αυτά τα γραπτά είναι που έφτασαν μέχρι τις μέρες μας και δημιούργησαν την αφθονία στοιχείων που έχουμε σήμερα· όχι οι πρωτογενείς πηγές.

Δεν θα αρχίζατε να υποπτεύεστε πως κάτι πολύ παράξενο συμβαίνει;

Σύμφωνα με τα ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης, η φήμη του Ιησού έφτασε στα πέρατα της οικουμένης όσο ζούσε. Ήταν γνωστός στο Ισραήλ αλλά και εκτός αυτού (Μτ 4,25), ήταν γνωστός όχι μόνο ως διδάσκαλος και σοφός, αλλά και ως προφήτης και θαυματοποιός (Μτ 14,5. Λκ 5,15. Ιω 6,2). Μεγάλα πλήθη τον ακολουθούσαν όπου πήγαινε (Λκ 12,1), μετέστρεψε αρκετούς Εβραίους ώστε να οργίσει τους Φαρισαίους (Ιω 12,11), τράβηξε την προσοχή πολλών Εβραίων και Ρωμαίων ηγετών (Μτ 14,1 — Λκ 19,47). Και όταν σταυρώθηκε έγιναν πολλά σημεία σε μεγάλη κλίμακα: ένας μεγάλος σεισμός (Μτ 27,51), παγκόσμια τρίωρη συσκότιση (Λκ 23,44), και τα σώματα των αγίων αναστήθηκαν από τους τάφους τους και άρχισαν να περπατάνε στους δρόμους της Ιερουσαλήμ, εμφανιζόμενοι σε πολλούς (Μτ 27,52-53).

Αν όλα αυτά όντως έγιναν, είναι απίστευτο που οι ιστορικοί της εποχής δεν τα πρόσεξαν.

Κι όμως, όταν εξετάζουμε τα στοιχεία, αυτό ακριβώς βλέπουμε. Ούτε ένας σύγχρονος ιστορικός δεν αναφέρει τον Ιησού. Το ιστορικό αρχείο δεν έχει αναφορές σ' αυτόν για αρκετές δεκαετίες μετά τον υποτιθέμενο θάνατό του. Οι πρώτες-πρώτες εξωβιβλικές αναφορές είναι δύο σύντομα χωρία στο έργο του ιστορικού Ιώσηπου που γράφτηκαν γύρω στο 90 Κ.Χ., αλλά το πρώτο θεωρείται σχεδόν από όλους ότι είναι πλαστογραφία, ενώ εικάζεται πως πλαστό είναι και το δεύτερο (βλ. κεφ. 2). Η πρώτη αυθεντική εξωβιβλική αναφορά σε έναν ιστορικό, ανθρώπινο Ιησού δεν εμφανίζεται παρά στα μέσα του 2ου αι.

Ελάχιστοι Χριστιανοί απολογητές θα αναφέρουν όλα αυτά τα θαυμαστά γεγονότα, αλλά όπως και στην υποθετική ιστορία με τον Ουάσινγκτον, μπορούμε να υποθέσουμε πως κάτι είναι ύποπτο. Η ρόδινη εικόνα των ευαγγελίων με έναν περιπλανώμενο άγιο θαυματοποιό που τον ακολουθούσαν πλήθη χιλιάδων δεν έχει καμία σχέση με την καταγεγραμμένη ιστορία, και η πραγματικότητα είναι πως δεν υπάρχουν αναφορές στον άνθρωπο Ιησού μέχρι το τέλος του 1ου αι.

Γιατί αυτό; Σίγουρα δεν έφταιξε το ότι δεν υπήρχαν αξιόλογοι ιστορικοί εκείνη την περίοδο. Υπήρχε, για παράδειγμα, ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς, ένας Εβραίος φιλόσοφος που έζησε από το 20 π.Κ.Χ. μέχρι το 50 Κ.Χ. Οι απόψεις του είχαν επηρεαστεί από τον Πλατωνισμό και είχαν αρκετά κοινά σημεία με τον Χριστιανισμό, και τα γραπτά του δείχνουν ότι είχε ενδιαφέρον για παρακλάδια όπως οι Εσσαίοι και οι Θεραπευτές. Έγραψε για τον Πόντιο Πιλάτο και, σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, ζούσε μέσα ή κοντά στην Ιερουσαλήμ την περίοδο που ο Ιησούς πέθανε και συνεπώς πρέπει να είχε δει τα σημεία. Ωστόσο κανένα βιβλίο του δεν αναφέρει τον Ιησού ή τον Χριστιανισμό.

Το ίδιο συμβαίνει και με άλλους συγγραφείς της περιόδου. Ο Ιούστος της Τιβεριάδος, ένας ντόπιος Γαλιλαίος ιστορικός που συνέγραψε γύρω στο 80 Κ.Χ. καλύπτοντας την περίοδο που έζησε ο Ιησούς, δεν τον αναφέρει. Ο Ρωμαίος συγγραφέας Σενέκας ο Νεότερος που γεννήθηκε γύρω στο 3 π.Κ.Χ. και πέθανε γύρω στο 60 Κ.Χ. έγραφε συχνά περί ηθικής, αλλά δεν αναφέρει τίποτα για τον Ιησού και τη διδασκαλία του. Ο ιστορικός Πλίνιος ο Πρεσβύτερος γεννήθηκε γύρω στο 20 Κ.Χ. Έγραφε συχνά για επιστήμη και φυσικά φαινόμενα, αλλά στην 37-τομη “Φυσική Ιστορία” του δεν αναφέρει για κάποιον σεισμό ή παράξενο σκοτάδι την περίοδο που πέθανε ο Ιησούς, παρόλο που ζούσε όταν υποτίθεται ότι συνέβησαν όλα αυτά. Για την ακρίβεια, δεν υπάρχει ούτε μία σύγχρονη καταγραφή του σκοταδιού και κανείς δεν αναφέρει ούτε το σεισμό· πόσο μάλλον ένα μάτσο αναστημένους αγίους.

Τέτοια γεγονότα δημιουργούν ιστορικούς. Το να υποθέτουμε πως ούτε ένα άτομο από εκείνα που βίωσαν αυτά τα θαυμαστά γεγονότα δεν ένιωσε την ανάγκη να τα καταγράψει ή ότι κανείς δεν έκανε τον κόπο να συντηρήσει τέτοια αρχεία είναι στα όρια του παραλόγου. Μόνο και μόνο οι θαυματουργές ιάσεις του Ιησού, αν μαθεύονταν, θα προσέλκυαν μια πληθώρα κόσμου απελπισμένου για γιατρειά απ' όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Παράλληλα, αν μαθευόταν πως μπορούσε να αναστήσει και τους νεκρούς, όπως λένε τα ευαγγέλια (Μτ 9,25-26) τα πλήθη θα ήταν δεκαπλάσια. Σίγουρα κάποιος θα έγραφε για κάτι τέτοιο, έστω και αν το απέρριπτε ως λαϊκή δεισιδαιμονία. Και γεγονότα όπως η συσκότιση του ήλιου και η ανάσταση των αγίων, αν όντως συνέβησαν, θα είχαν αφήσει ανεξίτηλο σημάδι στη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας και θα είχαν παράξει μια πληθώρα αναφορών γεμάτων δέος. Το να πούμε πως οι μετέπειτα γενιές απλά άφησαν αυτή τη γνώση να εξαφανιστεί παύει να είναι απλά απίστευτο και καταντά γελοίο.

Ο μόνος λογικός τρόπος για να το εξηγήσουμε αυτό, πέρα από το να να υποθέσουμε μια “συνωμοσία σιωπής” μεταξύ των αρχαίων συγγραφέων, είναι ότι τα θαυμαστά αυτά γεγονότα που καταγράφονται στα ευαγγέλια δεν συνέβησαν ποτέ. Και κάποιοι μετριοπαθείς πιστοί μπορεί να προτιμήσουν αυτή την επιλογή. Μπορεί να πουν: Ναι, τα ευαγγέλια είναι έργο ανθρώπων. Μπορεί να υπερέβαλαν τη φήμη του Ιησού ή και να εφηύραν και μερικά θαύματα για να κάνουν πιο μουράτη την ιστορία. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως ο Ιησούς δεν υπήρξε. Ίσως τα ευαγγέλια να διατήρησαν τον ιστορικό πυρήνα, λέγοντας την ιστορία ενός μεταρρυθμιστή Γαλιλαίου ραββίνου, η οποία διανθίστηκε από τις μετέπειτα γενεές.

Σ' αυτό θα μπορούσαμε να αντιτάξουμε πως δεν είναι ότι οι ιστορικοί της εποχής απλά δεν επιβεβαιώνουν τις λεπτομέρειες των ευαγγελίων, αλλά δεν αναφέρουν καθόλου τον Ιησού. Αν ήταν όντως ένα αληθινό πρόσωπο που έκανε έστω και κάποια από τα πράματα που αναφέρει η Βίβλος, δεν είναι παράλογο να μην τον είχε προσέξει τουλάχιστον ένας ιστορικός; Ο Ιώσηπος και άλλοι γράφουν για ψευδομεσσίες της εποχής τους. Φυσικά, αν υποθέσει κάποιος έναν Ιησού που δεν έκανε θαύματα και δεν τράβηξε ιδιαίτερα την προσοχή των συγχρόνων του, τότε προφανώς δεν μπορεί να αποδειχθεί πως ένα τέτοιο πρόσωπο δεν υπήρξε ποτέ. Υπάρχει ωστόσο ένας καλύτερος τρόπος να εξηγηθούν οι απαρχές του Χριστιανισμού, αυτός του κεφ. 3, που εξηγεί όλα τα στοιχεία χωρίς να χρειάζεται ιστορικός Ιησούς.

Τα ευαγγέλια δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως απόδειξη της ιστορικότητας του Ιησού, αφού η ίδια τους η αξιοπιστία είναι που τίθεται υπό αμφισβήτηση. Όταν ισχυρίζονται συγκλονιστικά γεγονότα που η ιστορία της εποχής δεν επιβεβαιώνει (όπως είδαμε περιληπτικά και παραπάνω) αυτό από μόνο αρκεί για θέσει εν αμφιβόλω την αξιοπιστία τους. Επιπλέον, περιέχουν πολλές εσωτερικές αντιφάσεις, κάτι που υποδηλώνει πως οι συγγραφείς δεν κατέγραψαν ιστορικά γεγονότα που ανακαλούσαν, αλλά μια ιστορία, όπου ένιωθαν άνετα να αλλάξουν κάποια σημεία για να τονίσουν κάτι. Τέλος, τα ίδια τα ευαγγέλια δεν είναι πρωτογενείς πηγές. Για την ακρίβεια, οι πρώτες αναφορές στα ευαγγέλια εμφανίζονται στα κείμενα του Ιουστίνου του Μάρτυρα και του Ειρηναίου του Λουγδούνου γύρω στο 150 Κ.Χ.! Αυτό σε συνδυασμό με άλλα στοιχεία, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι γράφτηκαν το νωρίτερο στα τέλη του 1ου αι., δεκαετίες μετά τα γεγονότα που περιγράφουν και μετά από χρόνο επαρκέστατο για να ανακατευθούν τα γεγονότα με τη μυθολογία και το θρύλο. Τέλος τα ευαγγέλια δεν είναι ανεξάρτητες μαρτυρίες. Είναι γνωστό εδώ και καιρό ότι το κατά Μάρκον είναι το απλούστερο και γι' αυτό πιθανότητα το παλαιότερο ευαγγέλιο που παρέχει τη βασική ιστορία πάνω στην οποία χτίζουν ο Ματθαίος, ο Λουκάς και ενδεχομένως ο Ιωάννης, προσθέτοντας και αλλάζοντας λεπτομέρειες. Στην καλύτερη περίπτωση τα ευαγγέλια παρέχουν ανώνυμες, αργοπορημένες, θεολογικά κατευθυνόμενες πληροφορίες με λεπτομέρειες που οι άλλες σύγχρονες πηγές δεν επιβεβαιώνουν.

Αν ο Ιησούς Χριστός υπήρξε πραγματικά ως ιστορικό πρόσωπο, θα περιμέναμε να βρούμε πρωτογενείς, σύγχρονες μαρτυρίες· καταγεγραμμένα λόγια του και πράξεις του, γραμμένα από ανθρώπους που τον είδαν ή τουλάχιστον ζούσαν όταν ζούσε κι εκείνος. Θα περιμέναμε να υπήρχαν άφθονες μαρτυρίες από την αρχή. Από την άλλη, αν είναι απλά ένας θρύλος που αργότερα θεωρήθηκε αληθινό πρόσωπο, είναι φυσιολογικό να μη βρίσκουμε πρωτογενείς μαρτυρίες για τη ζωή του. Είναι φυσιολογικό τα ιστορικά αρχεία να είναι ελάχιστα ή ανύπαρκτα και οι λεπτομέρειες να εμφανίζονται αργότερα, καθώς οι ιστορίες για τον θρύλο άρχισαν να διαδίδονται και να εμπλουτίζονται με κάθε επανάληψη. Είναι φυσιολογικό οι ξεκάθαρες αναφορές να εμφανίζονται πολύ μετά τον υποτιθέμενο θάνατό του. Και φυσικά, αυτό είναι το σενάριο που βρίσκουμε και στην πραγματικότητα.

Οι Χριστιανοί απολογητές συχνά επιμένουν πως τα αποδεικτικά στοιχεία για την ύπαρξη του Ιησού είναι τόσο ισχυρά που το να αρνηθούμε την ύπαρξή του θα σήμαινε πως θα έπρεπε να αρνηθούμε την ύπαρξη και πολλών άλλων ιστορικών μορφών, όπως ο Μέγας Αλέξανδρος ή ο Αβραάμ Λίνκολν. Η σύγκριση αυτή όμως είναι άκυρη. Γνωρίζουμε πως άτομα όπως ο Μέγας Αλέξανδρος ή ο Λίνκολν υπήρξαν ακριβώς επειδή έχουμε πρωτογενή στοιχεία: αντικείμενα φτιαγμένα από τους ίδιους, πράγματα που έγραψαν οι ίδιοι ή που έγραψαν οι σύγχρονοί τους γι' αυτούς. Στην περίπτωση του Ιησού όμως δεν έχουμε τέτοια στοιχεία. Η μορφή των στοιχείων ταιριάζουν καλύτερα με τη γέννηση και τη διάδοση ενός θρύλου. Όπως είπε και κάποιος γνωστός, το να δεχόμαστε άκριτα την ιστορικότητα του Ιησού είναι σα να διυλίζουμε κώνωπες και να καταπίνουμε καμήλους.

Μπορεί όμως ο άνθρωπος Ιησούς να απορριφθεί τόσο εύκολα; Οι σύγχρονοι Χριστιανοί απολογητές διαφωνούν. Λένε πως παρά την έλλειψη πρωτογενών πηγών, εξακολουθούν να υπάρχουν καλοί λόγοι πως ο μεσσίας τους ήταν πραγματικός. Το 2ο μέρος λοιπόν θα εξετάσει κριτικά τα αποδεικτικά στοιχεία που παρουσιάζουν, δείχνοντας πως δεν αντέχουν την κριτική εξέταση.

 

 

 

Μέρος 2ο: Τα Επιχειρήματα των Απολογητών

Παρόλο που δεν υπάρχει εξωβιβλική καταγραφή της ύπαρξης του Ιησού από συγχρόνους του, οι Χριστιανοί απολογητές δεν είναι έτοιμοι να καταθέσουν τα όπλα. Ισχυρίζονται πως παρόλο που δεν υπάρχουν ντοκουμέντα από αυτόπτες μάρτυρες, τα ιστορικά αρχεία μας παρέχουν επαρκή στήριξη για τη χριστιανική εικόνα των απαρχών του Χριστιανισμού.

Οι ισχυρισμοί αυτοί δεν αντέχουν σε προσεκτικό έλεγχο των στοιχείων. Αν και υπάρχουν εξωβιβλικές αναφορές στον Ιησού, η έλλειψη αναφορών από αυτόπτες μάρτυρες και μόνο αρκεί για να τα τοποθετήσουμε όλα στην κατηγορία των φημολογιών. Δηλαδή, οι ιστορικοί που έζησαν μετά τον καιρό του Ιησού δεν μπορούν να μας δώσουν άμεση μαρτυρία για την ύπαρξή του. Μπορούν μόνο να επαναλάβουν το τι είπαν άλλοι χωρίς να μπορούν να το επιβεβαιώσουν οι ίδιοι. Θα είναι όμως χρήσιμο να δούμε ποιοι είναι οι αρχαίοι ιστορικοί που αναφέρονται συχνότερα ως αποδείξεις για την ιστορικότητα του Ιησού. Εξετάζοντας τις μαρτυρίες του θα πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας τα τρία παρακάτω κριτήρια:

  1. Ποιος είναι ο συγγραφέας; Το πρώτο που πρέπει να μας προβληματίσει είναι το ποιος γράφει, τι ξέρουμε για τη ζωή του, τις απόψεις του, τη θρησκεία στην οποία πίστευε. Προφανώς, η μαρτυρία κάποιου τυχαίου περαστικού που μπορεί να επαναλάμβανε δημοφιλείς θρύλους έχει μικρότερη αξία από τη μαρτυρία ενός γνωστού και καταξιωμένου ιστορικού που γνωρίζουμε πως είχε τη συνήθεια να ελέγχει τις πηγές του. Επιπλέον πρέπει να αναρωτηθούμε αν επρόκειτο για πατέρα της Εκκλησίας ή γενικώς Χριστιανό. Αν ναι, τότε η μαρτυρία του είναι λιγότερο αξιόπιστη, αφού πιθανώς θα έχει χρωματιστεί θεολογικά. Μερικοί από τους πρώτους Χριστιανούς το θεωρούσαν αποδεκτό ακόμα και να αποκρύπτουν ή και να κατασκευάζουν στοιχεία, αν αυτό εξυπηρετούσε τη θρησκευτική τους ατζέντα, μια συνήθεια γνωστή ως “ευσεβής απάτη”. Για παράδειγμα, ο Ευσέβιος, ένας επίσκοπος του 3ου αι., δήλωνε ανοιχτά πως μερικές φορές ήταν απαραίτητο το ψεύδος για χάρη του Χριστιανισμού (βλ. http://www.infidels.org/library/modern/richard_carrier/NTcanon.html#6).
  2. Τι έγραψαν; Το δεύτερο που πρέπει να μας απασχολήσει είναι αν ο συγγραφέας όντως μαρτυρεί την ιστορικότητα του Ιησού ή απλά περιγράφει τις πεποιθήσεις της νέας θρησκείας. (Αν πω “Οι Μορμόνοι πιστεύουν πως ο άγγελος Μορόνι έδωσε στον Joseph Smith χρυσές χαραγμένες πλάκες” δεν σημαίνει ότι μαρτυρώ πως αυτό το γεγονός όντως συνέβη). Αναφέρεται στον Ιησού ονομαστικά ή απλά αναφέρει πως ο Χριστιανισμός υπήρχε; Οι απολογητές συχνά εμφανίζουν ιστορικούς που εμπίπτουν στη δεύτερη κατηγορία, αλλά κανείς δεν αμφιβάλλει πως ο Χριστιανισμός υπήρχε το 2ο αι. Για να είναι χρήσιμη μια μαρτυρία δεν πρέπει να λέει πως οι Χριστιανοί πιστεύουν στη θεϊκότητα κάποιου Ιησού, αλλά πρέπει να μεταφέρουν την προσωπική τους μαρτυρία πως όντως υπήρχε ένα τέτοιο άτομο και έκανε όντως αυτά που του αποδίδονται.
  3. Πότε έγραψε; Όσο πιο αργά έζησε ένας ιστορικός, τόσο λιγότερη βαρύτητα φέρει η μαρτυρία του (η μαρτυρία συγχρόνου θα είχε το μεγαλύτερο βάρος, αλλά τέτοιες δεν υπάρχουν). Ένας ιστορικός που έζησε τον 2ο αι, εκατό και πλέον χρόνια μετά τον καιρό του Ιησού, δεν είναι σε θέση να επιβεβαιώσει τις ιστορίες που αναπτύχθηκαν γύρω από το άτομό του, ωστόσο η πλειοψηφία των ιστορικών που παρουσιάζουν οι απολογητές ανήκουν σ' αυτή την κατηγορία. Αφού οι ιστορικοί αυτοί δεν μπορούν να καταγράψουν προσωπικές μαρτυρίες, πρέπει να βασίζονται σε προγενέστερες πηγές, οι οποίες και είναι αυτές που πρέπει να παρουσιαστούν, ει δυνατόν.

Φλάβιος Ιώσηπος

Από όλους τους ιστορικούς που φέρονται να μαρτυρούν την ύπαρξη του Ιησού, ο Ιώσηπος είναι αναμφισβήτητα ο πιο δημοφιλής στους Χριστιανούς. Ήταν ένας αξιοσέβαστος Εβραίος ιστορικός που δούλευε για τους Ρωμαίους υπό την κηδεμονία του αυτοκράτος Βεσπασιανού. Γεννήθηκε γύρω στα 37 Κ.Χ. και είναι ο πιο κοντινός στην εποχή του Ιησού από όσους χρησιμοποιούν οι απολογητές. Τα δύο μεγάλα σωζόμενα έργα του είναι η “Εβραϊκή Αρχαιολογία” (μια λεπτομερής ιστορία του εβραϊκού λαού, βασισμένη ως επί το πλείστον στη Βίβλο) και η “Ιστορία των Ιουδαϊκών Πολέμων” (μια ιστορία της καταστροφικής εβραϊκής εξέγερσης κατά της ρωμαϊκής κατοχής της Ιερουσαλήμ περί τα 70 Κ.Χ.).

Το 3ο κεφάλαιο του 18ου βιβλίου της “Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας” περιέχει ίσως την πιο γνωστή αναφορά στον Ιησού. Ελάχιστα αποσπάσματα έχουν προκαλέσει τόση συζήτηση όσο αυτό, το λεγόμενο “Testimonium Flavianum”. Το πλήρες κείμενο λέει τα εξής:

63 Γίνεται δὲ κατὰ τοῦτον τὸν χρόνον Ἰησοῦς σοφὸς ἀνήρ, εἴγε ἄνδρα αὐτὸν λέγειν χρή: ἦν γὰρ παραδόξων ἔργων ποιητής, διδάσκαλος ἀνθρώπων τῶν ἡδονῇ τἀληθῆ δεχομένων, καὶ πολλοὺς μὲν Ἰουδαίους, πολλοὺς δὲ καὶ τοῦ Ἑλληνικοῦ ἐπηγάγετο: ὁ χριστὸς οὗτος ἦν. 64 καὶ αὐτὸν ἐνδείξει τῶν πρώτων ἀνδρῶν παρ᾽ ἡμῖν σταυρῷ ἐπιτετιμηκότος Πιλάτου οὐκ ἐπαύσαντο οἱ τὸ πρῶτον ἀγαπήσαντες: ἐφάνη γὰρ αὐτοῖς τρίτην ἔχων ἡμέραν πάλιν ζῶν τῶν θείων προφητῶν ταῦτά τε καὶ ἄλλα μυρία περὶ αὐτοῦ θαυμάσια εἰρηκότων. εἰς ἔτι τε νῦν τῶν Χριστιανῶν ἀπὸ τοῦδε ὠνομασμένον οὐκ ἐπέλιπε τὸ φῦλον.

“Ιουδαϊκή Αρχαιολογία”, Βιβλίο XVIII, κεφ. 3, 63-64

Κάποιος που δεν γνωρίζει τις δαιδαλώδεις διαμάχες σχετικά με αυτό το απόσπασμα μπορεί να θεωρήσει πως παρέχει απίστευτα στιβαρή και λεπτομερή στήριξη στις ιστορίες των ευαγγελίων. Για την ακρίβεια, μοιάζει πολύ καλό για να είναι αληθινό. Και πράγματι, η συντριπτική πλειοψηφία των μελετητών [ΣτΜ: συμπεριλαμβανομένης και της επίσημης Καθολικής Εκκλησίας] θεωρούν πως το Testimonium Flavianum είναι, τουλάχιστον εν μέρει, μια πλαστογραφία, μια ύστερη προσθήκη στο έργο του Ιώσηπου. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που μας διαβεβαιώνουν γι' αυτό. Ο ένας είναι η ενθουσιώδης αποδοχή των θαυμάτων του Ιησού που θα μπορούσε να είχε γραφεί μόνο από έναν Χριστιανό, και ο Ιώσηπος δεν ήταν Χριστιανός. Ήταν Ορθόδοξος Εβραίος και παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του. Ο πατέρας της Εκκλησίας Ωριγένης, που συχνά μετέφερε χωρία από τον Ιώσηπο, έγραψε πως “δεν πίστευε πως ο Ιησούς ήταν ο Χριστός”. Επιπλέον, στην “Ιστορία των Ιουδαϊκών Πολέμων” ο Ιώσηπος γράφει ρητά πως πίστευε ότι ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Βεσπασιανός ενσάρκωνε την εκπλήρωση των μεσσιανικών προφητειών (στο οποίο ίσως χρωστούσε και τη δουλειά του).

Αλλά ας υποθέσουμε πως αφαιρούμε τις προφανείς χριστιανικές προσθήκες· φράσεις όπως εἴγε ἄνδρα αὐτὸν λέγειν χρή, ὁ χριστὸς οὗτος ἦν και ἐφάνη γὰρ αὐτοῖς τρίτην ἔχων ἡμέραν πάλιν ζῶν τῶν θείων προφητῶν ταῦτά τε καὶ ἄλλα μυρία περὶ αὐτοῦ θαυμάσια εἰρηκότων. Μήπως ο Ιώσηπος έγραψε ό,τι περισσεύει, οπότε να μπορέσουμε να κρατήσουμε το υπόλοιπο ως μία “μειωμένη” εκδοχή του Testimonium, όπου ο Ιώσηπος απλά μαρτυρεί την ύπαρξη του Ιησού ως δασκάλου και σοφού άνδρα χωρίς να τον προβάλλει ως μεσσία ή θαυματοποιό;

Αυτή είναι η θέση που παίρνουν οι περισσότεροι Χριστιανοί μελετητές σήμερα, αλλά κι αυτή έχει προβλήματα. Κατ' αρχάς, ακόμα και το “μειωμένο” Testimonium είναι εγκωμιαστικό για τον Ιησού. Αυτό είναι πολύ απίθανο. Ο Ιώσηπος και αλλού όντως αναφέρεται σε άλλους που είχαν αυτοανακηρυχθεί μεσσίες εκείνη την περίοδο, όπως ο Ιούδας ο Γαλιλαίος [XVIII,1,4] και ο Θευδάς ο Μάγος [XX,5,97-99], αλλά δεν λέει ούτε μία καλή κουβέντα γι' αυτούς. Τους χλευάζει ως εξαπατητές, τους ονομάζει “ψευδοπροφήτες” και “απατεώνες”, τους κατηγορεί για τους πολέμους και τους λιμούς που ταλάνιζαν το Ισραήλ και πολλά άλλα. Αυτό είναι απόλυτα κατανοητό, αφού ο Ιώσηπος έγραφε υπό την κηδεμονία των Ρωμαίων και οι Ρωμαίοι δεν έβλεπαν με καλό μάτι τους αυτοανακηρυσσόμενους μεσσίες που κήρυσσαν την ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης· τη ρωμαϊκή εξουσία, δηλαδή. (Το “μακάριοι οἱ πραεῖς, ὅτι αὐτοὶ κληρονομήσουσιν τὴν γῆν” σίγουρα θα έπεφτε στην ίδια κατηγορία με το “οὐκ ἦλθον βαλεῖν εἰρήνην ἀλλὰ μάχαιραν”). Μερικοί “μεσσίες” μέχρι που εναντιώνονταν ανοιχτά στην εξουσία και σπέρναν διχόνοια (όπως για παράδειγμα η εκδίωξη των εμπόρων από το ναό). Οι Ρωμαίοι συχνά εξέφραζαν τη διαφωνία τους εκτελώντας τους “μεσσίες” και ο Ιώσηπος μας αναφέρει αρκετά παραδείγματα. Αν ο Ιώσηπος είχε όντως γράψει για τον Ιησού, θα τον αποκήρυσσε, όχι μόνο επειδή ήταν ορθόδοξος Εβραίος, αλλά επειδή έπρεπε να μείνει συνεπής με το φιλορωμαϊκό στυλ γραφής του, διαφορετικά θα κινδύνευε τουλάχιστον να συλληφθεί. Είναι σχεδόν αδιανόητο να έγραψε έστω και το “μειωμένο” Testimonium.

Υπάρχουν κι άλλοι καλοί λόγοι για να πειστούμε πως ολόκληρο το χωρίο είναι πλαστό· συγκεκριμένα ότι δεν ταιριάζει με τα συμφραζόμενα. Το κεφάλαιο 3 του βιβλίου 18 της “Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας” ξεκινά με τη διήγηση μιας σφαγής Εβραίων που διέταξε ο Πιλάτος ως απάντηση στις διαμαρτυρίες τους για τη χρήση ιερού χρήματος· έπειτα έρχεται το Testimonium, και μετά η επόμενη παράγραφος ξεκινά: “Καὶ ὑπὸ τοὺς αὐτοὺς χρόνους ἕτερόν τι δεινὸν ἐθορύβει τοὺς Ἰουδαίους...” Είναι αδιανόητο ότι ο Ιώσηπος, ένας ορθόδοξος Εβραίος, θα θεωρούσε τον θάνατο του Ιησού ως “ἕτερόν δεινὸν” για τους Εβραίους”. (Φυσικά, θα μπορούσε να πει κανείς πως το δεινό δεν ήταν ο θάνατος του Ιησού, αλλά η ίδρυση του Χριστιανισμού. Ωστόσο, σ' αυτή την περίπτωση παραμένει το ερώτημα, πώς δικαιολογείται αυτό με την ενθουσιώδη περιγραφή του Ιησού ακόμα και στο “μειωμένο” Testimonium;) Από την άλλη, αν αφαιρεθεί το Testimonium, το κείμενο ρέει αβίαστα.

Υπάρχει και ένα τελευταίο επιχείρημα κατά της αυθεντικότητας του Testimonium: δεν εμφανίζεται πουθενά πριν τον 4ο αι. Τον 2ο αι. ο Ωριγένης υπερασπίστηκε τον Χριστιανισμό από τις επιθέσεις του παγανιστή Κέλσου (ΣτΜ: στο έργο του “Κατά Κέλσου”) και μεταφέρει άφθονα χωρία από τον Ιώσηπο για να στηρίξει τις απόψεις του, αλλά δεν αναφέρει το Testimonium ούτε μία φορά, παρόλο που θα ήταν ο υπέρτατος άσσος στο μανίκι του. Οι σύγχρονοι απολογητές το εκλογικεύουν λέγοντας πως ο Ωριγένης αγνοούσε την ύπαρξη αυτού του χωρίου, αλλά είναι αδύναμο επιχείρημα δεδομένου πως ο Ωριγένης δείχνει να έχει ευρεία γνώση του έργου του Ιώσηπου και αποδυναμώνεται ακόμα περισσότερο όταν μας ζητούν να πιστέψουμε πως κανείς αρχαίος απολογητής δεν το πρόσεξε πριν το 300 ή δεν το θεώρησε άξιο αναφοράς. Ο πρώτος Χριστιανός που αναφέρεται στο Testimonium είναι ο Ευσέβιος τον 4ο αι. και κάποιοι μελετητές πιστεύουν πως ήταν αυτός που το κατασκεύασε.

Υπάρχει άλλο ένα σύντομο χωρίο στο οποίο ο Ιώσηπος αναφέρεται στον Ιησού. Στο 20ο βιβλίο της “Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας”, στο κεφάλαιο 9 γράφει το εξής:

197 Πέμπει δὲ Καῖσαρ Ἀλβῖνον εἰς τὴν Ἰουδαίαν ἔπαρχον Φήστου τὴν τελευτὴν πυθόμενος. ὁ δὲ βασιλεὺς ἀφείλετο μὲν τὸν Ἰώσηπον τὴν ἱερωσύνην, τῷ δὲ Ἀνάνου παιδὶ καὶ αὐτῷ Ἀνάνῳ λεγομένῳ τὴν διαδοχὴν τῆς ἀρχῆς ἔδωκεν.   Στέλνει τότε ο Καίσαρας στην Ιουδαία τον Αλβίνο ως έπαρχο, όταν άκουσε για το θάνατο του Φήστου. Ο δε βασιλιάς αφαίρεσε την αρχιεροσύνη από τον Ιώσηπο και έδωσε το δικαίωμα διαδοχής στον γιο του Άνανου, που λεγόταν κι αυτός Άνανος.
198 τοῦτον δέ φασι τὸν πρεσβύτατον Ἄνανον εὐτυχέστατον γενέσθαι: πέντε γὰρ ἔσχε παῖδας καὶ τούτους πάντας συνέβη ἀρχιερατεῦσαι τῷ θεῷ, αὐτὸς πρότερος τῆς τιμῆς ἐπὶ πλεῖστον ἀπολαύσας, ὅπερ οὐδενὶ συνέβη τῶν παρ᾽ ἡμῖν ἀρχιερέων.   Λένε για τον Άνανο τον γηραιό πως αποδείχθηκε πολύ τυχερός άνθρωπος, αφού είχε πέντε παιδιά που γίνανε όλοι αρχιερείς του Θεού και επειδή ο ίδιος είχε την ίδια τιμή για μεγάλο διάστημα, κάτι το οποίο δεν είχε ξανασυμβεί σε κανέναν από τους αρχιερείς μας.
199 ὁ δὲ νεώτερος Ἄνανος, ὃν τὴν ἀρχιερωσύνην ἔφαμεν εἰληφέναι, θρασὺς ἦν τὸν τρόπον καὶ τολμητὴς διαφερόντως, αἵρεσιν δὲ μετῄει τὴν Σαδδουκαίων, οἵπερ εἰσὶ περὶ τὰς κρίσεις ὠμοὶ παρὰ πάντας τοὺς Ἰουδαίους, καθὼς ἤδη δεδηλώκαμεν.   Ο Άνανος ο νεώτερος, ο οποίος, όπως ήδη είπαμε είχε γίνει αρχιερέας, ήταν θρασύς και παράτολμος άνθρωπος και μέλος των Σαδδουκαίων, οι οποίοι είναι οι πιο αυστηροί από όλους τους άλλους Εβραίους όταν κρίνουν παραστρατήματα, όπως ήδη έχουμε πει.
200 ἅτε δὴ οὖν τοιοῦτος ὢν ὁ Ἄνανος, νομίσας ἔχειν καιρὸν ἐπιτήδειον διὰ τὸ τεθνάναι μὲν Φῆστον, Ἀλβῖνον δ᾽ ἔτι κατὰ τὴν ὁδὸν ὑπάρχειν, καθίζει συνέδριον κριτῶν καὶ παραγαγὼν εἰς αὐτὸ τὸν ἀδελφὸν Ἰησοῦ τοῦ λεγομένου Χριστοῦ, Ἰάκωβος ὄνομα αὐτῷ, καί τινας ἑτέρους, ὡς παρανομησάντων κατηγορίαν ποιησάμενος παρέδωκε λευσθησομένους.   Επειδή λοιπόν ήταν τέτοιος ο Άνανος, και επειδή ο Φήστος ήταν νεκρός και ο Αλβίνος ακόμα καθ'οδόν, θεώρησε πως του δόθηκε η ευκαιρία· συγκέντρωσε συνέδριο κριτών και έφερε κατηγορούμενο τον αδελφό του Ιησού του λεγόμενου Χριστού, που τον λέγανε Ιάκωβο, και κάποιους άλλους, με την κατηγορία ότι παρέβησαν το νόμο και τους παρέδωσε για λιθοβολισμό.
201 ὅσοι δὲ ἐδόκουν ἐπιεικέστατοι τῶν κατὰ τὴν πόλιν εἶναι καὶ περὶ τοὺς νόμους ἀκριβεῖς βαρέως ἤνεγκαν ἐπὶ τούτῳ καὶ πέμπουσιν πρὸς τὸν βασιλέα κρύφα παρακαλοῦντες αὐτὸν ἐπιστεῖλαι τῷ Ἀνάνῳ μηκέτι τοιαῦτα πράσσειν: μηδὲ γὰρ τὸ πρῶτον ὀρθῶς αὐτὸν πεποιηκέναι.   Σε όσους όμως τους θεωρούσαν αξιοσέβαστους πολίτες και πως δεν θα παρέβαιναν εύκολα τους νόμους, δεν τους άρεσε αυτό και έστειλαν κρυφά μήνυμα στο βασιλιά να διατάξει τον Άνανο να σταματήσει τέτοιου είδους ενέργειες, γιατί και όταν το έκανε πρώτη φορά δεν ήταν σωστό.
202 τινὲς δ᾽ αὐτῶν καὶ τὸν Ἀλβῖνον ὑπαντιάζουσιν ἀπὸ τῆς Ἀλεξανδρείας ὁδοιποροῦντα καὶ διδάσκουσιν, ὡς οὐκ ἐξὸν ἦν Ἀνάνῳ χωρὶς τῆς ἐκείνου γνώμης καθίσαι συνέδριον.   Κάποιοι από αυτούς πήγαν και βρήκαν και τον Αλβίνο, που βρισκόταν καθ'οδόν έξω από την Αλεξάνδρεια και τον ενημέρωσαν πως δεν ήταν σωστό ο Άνανος να συγκαλέσει συνέδριο χωρίς τη συγκατάθεσή του.
203 Ἀλβῖνος δὲ πεισθεὶς τοῖς λεγομένοις γράφει μετ᾽ ὀργῆς τῷ Ἀνάνῳ λήψεσθαι παρ᾽ αὐτοῦ δίκας ἀπειλῶν. καὶ ὁ βασιλεὺς Ἀγρίππας διὰ τοῦτο τὴν Ἀρχιερωσύνην ἀφελόμενος αὐτὸν ἄρξαντα μῆνας τρεῖς Ἰησοῦν τὸν τοῦ Δαμναίου κατέστησεν.   Ο Αλβίνος συμφώνησε με αυτά και έγραψε οργισμένος επιστολή στον Άνανο και τον απείλησε πως θα τον τιμωρούσε γι'αυτό που έκανε. Και ο βασιλιάς Αγρίππας, εξ αιτίας αυτού, του αφαίρεσε την αρχιεροσύνη, ενώ κατείχε το αξίωμα μόνο τρεις μήνες, και έκανε αρχιερέα τον Ιησού του Δαμναίου.

“Ιουδαϊκή Αρχαιολογία”, Βιβλίο XX, κεφ. 9, 197-203

Αυτό το χωρίο δεν είναι τόσο φανερή πλαστογραφία όπως το Testimonium. Ωστόσο είναι και αυτό ευάλωτο.

Ο Ιώσηπος ήταν Εβραίος ιστορικός, αλλά εργαζόταν υπό την αιγίδα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Βεσπασιανού· έγραφε για ρωμαϊκό κοινό. Ένα ρωμαϊκό κοινό δεν θα ήξερε έννοιες του ιουδαϊκού μεσσιανισμού και δεν θα ήξερε τι σημαίνει η λέξη “χριστός”. Αν ο Ιώσηπος τη χρησιμοποιούσε χωρίς εξήγηση αυτό θα τους μπέρδευε. Ωστόσο, αν αγνοήσουμε το Testimonium ως πλαστογραφία, αυτό είναι το μόνο σημείο που χρησιμοποιείται ο όρος χωρίς να δίδεται και ερμηνεία, και δεδομένου ότι είναι αμφίβολο πως ο Ιώσηπος θα χρησιμοποιούσε τον όρο χωρίς ερμηνεία, η φράση είναι πιθανότατα εμβόλιμη.

Με αυτό κατά νου, εξηγούνται και άλλα προβλήματα του χωρίου. Το ένα είναι η παράδοξη σειρά των λέξεων στην παράγραφο. Γιατί ο Ιώσηπος αναφέρει πρώτο τον Ιησού όταν το κείμενο μιλάει ουσιαστικά για κάποιον άλλο; Λογικότατο όμως αν υποθέσουμε έναν Χριστιανό πλαστογράφο που έδωσε προτεραιότητα στο όνομα του σωτήρα του, συνειδητά ή ασυνείδητα. Το άλλο είναι η επιλογή λέξεων. Κάποιοι έχουν μεταφράσει την κρίσιμη φράση ως “ο αδελφός του Ιησού, του επονομαζόμενου Χριστού”. Ωστόσο η μετάφραση αυτή δεν στηρίζεται από το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο. Για την ακρίβεια το ελληνικό κείμενο χρησιμοποιεί τις ίδιες λέξεις με το Κατά Ματθαίον 1,16 (σε διαφορετική πτώση).

Ίσως όλα αυτά να είναι συμπτώσεις, αλλά υπάρχει άλλη μία ανωμαλία. Διαβάζοντας το υπόλοιπο κεφάλαιο 9 μαθαίνουμε πως οι Εβραίοι οργίστηκαν τόσο πολύ από τον λιθοβολισμό του Ιακώβου που έγραψαν στον βασιλιά Αγρίππα απαιτώντας να απολυθεί ο Άνανος. Γιατί να εκνευριστούν τόσο οι Εβραίοι με τον φόνο ενός αποστάτη, ενός χριστιανού ηγέτη, που να απαιτήσουν την εκθρόνιση ενός δικού τους αρχιερέα;

Κανένα από αυτά τα τέσσερα σημεία δεν αποτελεί συγκλονιστικό στοιχείο, αλλά και τα τέσσερα μαζί οδηγούν στο συμπέρασμα πως και αυτό είναι μια μετέπειτα χριστιανική προσθήκη. Ίσως ο Ιώσηπος να έγραφε για κάποιον άλλο, κάποιον τυχαίο Εβραίο ονόματι Ιάκωβο, και κάποιος Χριστιανός σχολιαστής αργότερα θεώρησε πως αναφερόταν στον αδελφό του Ιησού, αλλά ενοχλήθηκε που ο Ιώσηπος δεν τον ανέφερε και ανέλαβε να διορθώσει το λάθος προσθέτοντας το “ἀδελφὸν Ἰησοῦ τοῦ λεγομένου Χριστοῦ” στη φράση.

Αυτό το συμπέρασμα είναι αρκετά λογικό και κάνει το χωρίο να ρέει καλύτερα. Άλλωστε, αν ο Ιώσηπος είχε όντως γράψει τη φράση “ο λεγόμενος Χριστός” είναι δύσκολο να την είχε αφήσει χωρίς εξήγηση· χώρια ότι ο ισχυρισμός είναι εξαιρετικά θρασύς αφού υπονοεί πως το άτομο είναι ο θεόσταλτος μεσσίας, ο πολυαναμενόμενος σωτήρας των Εβραίων που θα εγκαθίδρυε το αιώνιο βασίλειο του Θεού στη γη. Είναι πολύ λογικό να υποθέσουμε ότι ο Ιώσηπος τουλάχιστον θα έγραφε κάτι παραπάνω για ένα άτομο που θα τολμούσε να αποδεχθεί έναν τόσο βαρυσήμαντο τίτλο, ακόμα και αν δεν δεχόταν τους μεσσιανικούς ισχυρισμούς του. Αλλά τέτοιο κείμενο δεν υπάρχει πουθενά στον Ιώσηπο, άρα μπορούμε να συμπεράνουμε με ασφάλεια ότι ποτέ δεν έγραψε την επίμαχη φράση.

Σχόλια του Μεταφραστή

Το επιχείρημα του Ebonmuse για την ομοιότητα μεταξυ Ιώσηπου και Ματθαίου είναι πάρα πολύ αδύναμο. Κατ' αρχάς η ομοιότητα περιορίζεται σε τρεις λέξεις, η μία άρθρο: “ο λεγόμενος Χριστός”, και δεν υπάρχουν και πολλοί τρόποι στα Ελληνικά για να εκφραστεί αυτή η έννοια. Ακόμα και αν δεν πρόκειται για απλή σύμπτωση, δεν θα το θεωρούσα και διόλου απίθανο ένας Χριστιανός αντιγραφέας να διάβασε μια άλλη παρεμφερή έκφραση στο πρωτότυπο και εκ παραδρομής να χρησιμοποίησε μια άλλη παρόμοια. Δεν απαιτείται δόλος για ένα τέτοιο λάθος.

Άλλη μία ένσταση: Παρόλο που ο Ιώσηπος έγραφε για Ρωμαίους, και σίγουρα δεν θα αναγνώριζαν εβραϊκή ορολογία, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως το “Χριστός” είναι ελληνική λέξη, και οι μορφωμένοι Ρωμαίοι δεν θα είχαν πρόβλημα να την κατανοήσουν. Σίγουρα όμως δεν θα την κατανοούσαν ως “θεόσταλτος” (Παρεμπιπτόντως ο ισχυρισμός του Ebonmuse ότι Χριστός=Μεσσίας είναι λανθασμένος, αφού ο μεσσίας έπρεπε να είναι κεχρισμένος, αλλά ο κάθε κεχρισμένος δεν είναι μεσσίας. Για την ακρίβεια κεχρισμένοι στο Ισραήλ ήταν όλοι οι βασιλιάδες, οι αρχιερείς και οι προφήτες, οπότε ο μεσσίας έπρεπε να είναι κεχρισμένος ως βασιλιάς).

Προσωπικά θεωρώ πιο λογική την εξής εξήγηση, που προκύπτει πιο αβίαστα από το κείμενο: Ο Άνανος σκότωσε τον αδελφό ενός Ιησού που ήταν κεχρισμένος. Οι Ιουδαίοι ενοχλήθηκαν τόσο που ο Αγρίππας έδιωξε τον Άνανο και έβαλε στη θέση του τον... Ιησού του Δαμναίου (να θυμίσω πως οι αρχιερείς των Εβραίων χρίονται κι αυτοί). Δύο πιθανά σενάρια βλέπω εδώ: ή να έχουμε μια πραγματικά φοβερή σύμπτωση με έναν κεχρισμένο Ιησού που είχε αδελφό ονόματι Ιάκωβο που ενεπλάκησαν σε μια ενδοϊερατική διαμάχη για την αρχιεροσύνη (ασυνήθιστα ονόματα δεν είναι στα εβραϊκά, αλλά η σύμπτωση είναι εντυπωσιακή) ή όντως έγινε κάποια πλαστογράφηση εδώ, αλλά στο όνομα του Ιακώβου και όχι του Ιησού. Δεν το βρίσκω απίθανο ένας γραφέας να είδε το όνομα του Ιησού και ένα άσχετο όνομα ως αδελφό του και να θεώρησε σκόπιμο να το διορθώσει, νομίζοντας πως ο Ιώσηπος αναφερόταν στον δικό του Ιησού.

Η ύπαρξη πάντως του Ιησού του Δαμναίου στην ίδια παράγραφο σίγουρα περιπλέκει οποιαδήποτε ερμηνεία αυτού του χωρίου.

Ωριγένης και Ιώσηπος

Η ενότητα αυτή έχει προστεθεί για πληρότητα από τον μεταφραστή
και δεν αποτελεί τμήμα του αρχικού κειμένου του Ebonmuse.

Ο Ωριγένης (ή Ωριγένης Αδαμάντιος, όπως ήταν το πλήρες όνομά του) έζησε από το 185 μέχρι το 251 μ.Χ. περίπου και ήταν ένας από τους πρώτους Πατέρες της Πρωτο-Ορθόδοξης Εκκλησίας και σημαντικότατος απολογητής του Χριστιανισμού, τουλάχιστον μέχρι την Ε΄ Οικομενική Σύνοδο της Κων/πολης το 533 μ.Χ., οπότε και έπαψε να είναι βολικός για το εκκλησιαστικό κατεστημένο και αφορίστηκε ως αιρετικός.

Ο Ωριγένης είναι άξιος αναφοράς σ' αυτό το δοκίμιο μιας και ήταν από τους πρώτους που αναφέρονται στα γραφόμενα του Ιώσηπου για να στηρίξουν τα επιχειρήματά τους και από τους πρώτους που προσπάθησαν να παραχαράξουν πλαγίως τον Ιώσηπο για τον ίδιο σκοπό· για να στηρίξουν την ιστορικότητα και την αληθοφάνεια των ευαγγελικών περιγραφών.

Τα πρώτα δύο αποσπάσματα που ακολουθούν προέρχονται από το διάσημο έργο του "Κατά Κέλσον" που έγραψε για να υπεραμυνθεί του Χριστιανισμού από το έργο "Λόγος Αληθής" του Κέλσου (περισσότερο μπορείτε να διαβάσετε στο αντίστοιχο κεφάλαιο για τον Κέλσο)· το τελευταίο από το λιγότερο γνωστό του βιβλίο "Σχολιασμός Ευαγγελίου Ματθαίου" το οποίο σώζεται κατά το ήμισυ. Ας διαβάσουμε:

Ἐβουλόμην δ' ἄν Κέλσῳ, προσωποιήσαντι τὸν Ἰουδαῖον παραδεξάμενον πως Ἰωάννην ὡς βαπτιστὴν βαπτίζοντα τὸν Ἰησοῦν, εἰπεῖν ὅτι τὸ Ἰωάννην γεγονέναι βαπτιστήν, εἰς ἄφεσιν ἁμαρτημάτων βαπτίζοντα, ἀνέγραψε τις τῶν μετ' οὐ πολὺ τοῦ Ἰωάννου καὶ τοῦ Ἰησοῦ γεγενημένων. Ἐν γὰρ τῷ ὀκτωκαιδεκάτῷ τῆς Ἰουδαϊκῆς ἀρχαιολογίας ὁ Ἰώσηπος μαρτυρεῖ τῷ Ἰωάννῃ ὡς βαπτιστῇ γεγενημένῳ καὶ καθάρσιον τοῖς βαπτισαμένοις ἐπαγγελλομένῳ. Ὁ δ' αὐτός, καίτοι γε ἀπιστῶν τῷ Ἰησοῦ ὡς Χριστῷ, ζητῶν τὴν αἰτίαν τῆς τῶν Ἱεροσολύμων πτώσεως και τῆς τοῦ ναοῦ καθαιρέσεως, δέον αὐτὸν εἰπεῖν ὅτι ἡ κατὰ τοῦ Ἰησοῦ ἐπιβουλή τούτων αἰτία γέγονε τῷ λαῷ, ἐπεὶ ἀπέκτειναν τὸν προφητευόμενον Χριστόν· ὁ δὲ καὶ ὥσπερ ἄκων οὐ μακρὰν τῆς ἀληθείας γενόμενός φησι ταῦτα συμβεβηκέναι τοῖς Ἰουδαίοις κατ' ἐκδίκησιν Ἰακώβου τοῦ δικαίου, ὅς ἦν ἀδελφὸς “Ἰησοῦ τοῦ λεγομένου Χριστοῦ”, ἐπειδήπερ δικαιότατον αὐτὸν ὄντα ἀπέκτειναν. Τὸν δὲ Ἰάκωβον τοῦτον ὁ Ἰησοῦ γνήσιος μαθητὴς Παῦλός φησιν ἑωρακέναι ὡς “ἀδελφὸν τοῦ κυρίου”. Οὐ τοσοῦτον διὰ τὸ πρὸς αἵματος συγγενὲς ἢ τὴν κοινὴν τῶν ἀνατροφὴν ὅσον διὰ τὸ ἦθος καὶ τὸν λόγον. Εἲπερ οὖν διὰ Ἰάκωβον λέγει συμβεβηκέναι τοῖς Ἰουδαίοις τὰ κατὰ τὴν ἐρήμωσιν τῆς Ἱερουσαλὴμ, πῶς οὐχὶ εὐλογώτερον διὰ Ἰησοῦν τὸν Χριστὸν τοῦτο φάσκειν γεγονέναι; Οὗ τῆς θειότητος μάρτυρες αἱ τοσαῦται τῶν μεταβαλόντων ἀπὸ τῆς χύσεως τῶν κακῶν ἐκκλησίαι καὶ ἠρτημένων τοῦ δημιουργοῦ καὶ πάντ' άναφερόντων ἐπὶ τὴν πρὸς ἐκεῖνον ἀρέσκειαν. Θα ήθελα να πω στον Κέλσο, που παρουσιάζει τον Ιουδαίο να αποδέχεται τον Ιωάννη το Βαπτιστή, ο οποίος βάπτισε τον Ιησού, ότι για τον Ιωάννη το Βαπτιστή, που βάπτιζε εις άφεσιν αμαρτιών, γράφει και κάποιος που γεννήθηκε όχι και πολύ αργότερα από τον Ιωάννη και τον Ιησού. Γιατί στο 18ο βιβλίο του τς Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας ο Ιώσηπος μαρτυρεί ότι ο Ιωάννης ήταν Βαπτιστής και πως υποσχόταν καθαρμό σε όσους βαπτίζονταν. Αυτός δε [ο Ιώσηπος] αν και δεν πιστεύει στον Ιησού ως Χριστό, ψάχνοντας την αιτία της πτώσης της Ιερουσαλήμ και της καταστροφής του Ναού (αν και θα έπρεπε να είχε πει πως αυτά συνέβησαν στο λαό λόγω της συνωμοσίας κατά του Ιησού· επειδή σκότωσαν τον προφητευόμενο Χριστό) λέει παρόλ'αυτά (και παρά τη θέλησή του όχι μακριά από την αλήθεια) πως αυτά συνέβησαν στους Ιουδαίους ως εκδίκηση για τον Ιάκωβο το Δίκαιο, ο οποίος ήταν αδελφός του Ιησού του λεγομένου Χριστού, τον οποίο σκότωσαν αν και ήταν δικαιότατος. Ο Παύλος, γνήσιος μαθητής του Ιησού, λέει πως θεωρούσε τον Ιάκωβο ως αδελφό του Ιησού όχι τόσο επειδή ήταν συγγενείς εξ αίματος ή για την κοινή τους ανατροφή, όσο για το ήθος και το λόγο του. Αν λοιπόν λέει [ο Ιώσηπος] πως τα έπαθαν αυτά οι Ιουδαίοι και ερήμωσε η Ιερουσαλήμ λόγω του Ιακώβου, δεν θα ήταν πολύ λογικότερο να συνέβησαν λόγω του Ιησού Χριστού; Του οποίου τη θεία φύση μαρτυρούν τόσες εκκλησίες που αποτελούνται από μια πλημμύρα κακών, που ενώθηκαν με το Δημιουργό και τα αφιερώνουν όλα στην ευαρέσκειά του;
Ωριγένη "Κατά Κέλσον", Βιβλίο I, κεφ.47

 

Καὶ οὐδαμῶς τότε ἦν στρατόπεδα περὶ τὴν Ἱερουσαλὴμ κυκλοῦντα αὐτὴν καὶ περιέχοντα καὶ πολιουρκόντα. Τοῦτογ γὰρ ἤρξατο μὲν ἔτι Νέρωνος βασιλεύοντος παρέτεινε δὲ ἕως τῆς Οὐεσπασιανοῦ ἡγεμονίας· οἷ ὁ υἱὸς Τίτος καθεῖλε τὴν Ἱερουσαλὴμ, ὡς μὲν Ἰώσηπος γράφει, διὰ Ἰάκωβον τὸν δίκαιον, τὸν ἀδελφὸν Ἰησοῦ τοῦ λεγομένου Χριστοῦ, ὡς δὲ ἡ ἀλήθεια παρίστησι, διὰ Ἰησοῦν τὸν Χριστὸν τοῦ θεοῦ. Τότε δεν υπήρχαν καθόλου στρατόπεδα γύρω από την Ιερουσαλήμ, να την περικυκλώνουν και να την περιέχουν και να την πολιορκούν. Αυτό ξεκίνησε επί Νέρωνος και συνεχίστηκε μέχρι τη βασιλεία του Βεσπασιανού. Του οποίου ο γιος ο Τίτος κατέστρεψε την Ιερουσαλήμ, όπως γράφει ο Ιώσηπος, εξ αιτίας του Ιακώβου του αδελφού του Ιησού του λεγομένου Χριστού, αλλά στην πραγματικότητα εξ αιτίας του Ιησού, του Χριστού του Θεού.
Ωριγένη "Κατά Κέλσον", Βιβλίο ΙI, κεφ.13

 

Ἐπὶ τοσοῦτον δὲ διέλαμψεν οὗτος ὁ Ἰάκωβος ἐν τῷ λαῷ ἐπὶ δικαιοσύνῃ ὡς Φλάβιον Ἰώσηπον ἀναγράψαντα ἐν εἴκοσι βιβλίοις τὴν Ἰουδαϊκὴν ἀρχαιολογίαν, τὴν αἰτίαν παραστῆσαι βουλόμενον τοῦ τὰ τοσαῦτα πεπονθέναι τὸν λαὸν ὡς καὶ τὸν ναὸν κατασκαφῆναι, εἰρηκέναι κατὰ μῆνιν θεοῦ ταῦτα αὐτοῖς ἀπηντηκέναι διὰ τὰ εἰς Ἰάκωβον τὸν ἀδελφὸν Ἰησοῦ τοῦ λεγομένου Χριστοῦ ὑπ' αὐτῶν τετολμημένα. Καὶ «τὸ θαυμαστόν ἐστιν» ὅτι, τὸν Ἰησοῦν ἡμῶν οὐ καταδεξάμενος εἶναι Χριστόν, οὐδὲν ἧττον Ἰακώβῳ δικαιοσύνην ἐμαρτύρησε τοσαύτην. Λέγει δὲ ὅτι καὶ ὁ λαὸς ταῦτα ἐνόμιζε διὰ τὸν Ἰάκωβον πεπονθέναι. Τόσο λαμπερά έλαμψε ως δίκαιος ο Ιάκωβος στο λαό που ο Φλάβιος Ιώσηπος έγραψε στο 20ο βιβλίο της Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας, θέλοντας να δείξει το λόγο για τον οποίο έπαθε ο λαός και καταστράφηκε ο Ναός, πως αυτά συνέβησαν σύμφωνα με την οργή του Θεού για αυτό που τόλμησαν να κάνουν στον Ιάκωβο τον αδελφό του Ιησού του λεγομένου Χριστού. Και το θαυμαστό είναι ότι αν και δε δεχόταν τον Ιησού ως Χριστό, έδωσε άφθονη μαρτυρία για τη δικαιοσύνη του Ιακώβου. Λέει και πως και ο λαός πίστευε πως τα έπαθε αυτά εξαιτίας του Ιακώβου.
Ωριγένη "Σχολιασμός Ευαγγελίου Ματθαίου", Βιβλίο X, κεφ.17

Το πρώτο απόσπασμα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον γιατί μας μεταφέρει μια αλήθεια και μισό ψέμα. Είναι αλήθεια πως ο Ιώσηπος αναφέρεται στον Ιωάννη το Βαπτιστή στην Ιουδαϊκή Αρχαιολογία. Για την ακρίβεια γράφει μπόλικα λόγια και δείχνει να μην τον αντιπαθεί όπως τους ψευδομεσσίες στους οποίους αναφέρεται.

Τισὶ δὲ τῶν Ἰουδαίων ἐδόκει ὀλωλέναι τὸν Ἡρώδου στρατὸν ὑπὸ τοῦ θεοῦ καὶ μάλα δικαίως τινυμένου κατὰ ποινὴν Ἰωάννου τοῦ ἐπικαλουμένου βαπτιστοῦ. κτείνει γὰρ δὴ τοῦτον Ἡρώδης ἀγαθὸν ἄνδρα καὶ τοῖς Ἰουδαίοις κελεύοντα ἀρετὴν ἐπασκοῦσιν καὶ τὰ πρὸς ἀλλήλους δικαιοσύνῃ καὶ πρὸς τὸν θεὸν εὐσεβείᾳ χρωμένοις βαπτισμῷ συνιέναι: οὕτω γὰρ δὴ καὶ τὴν βάπτισιν ἀποδεκτὴν αὐτῷ φανεῖσθαι μὴ ἐπί τινων ἁμαρτάδων παραιτήσει χρωμένων, ἀλλ᾽ ἐφ᾽ ἁγνείᾳ τοῦ σώματος, ἅτε δὴ καὶ τῆς ψυχῆς δικαιοσύνῃ προεκκεκαθαρμένης. καὶ τῶν ἄλλων συστρεφομένων, καὶ γὰρ ἥσθησαν ἐπὶ πλεῖστον τῇ ἀκροάσει τῶν λόγων, δείσας Ἡρώδης τὸ ἐπὶ τοσόνδε πιθανὸν αὐτοῦ τοῖς ἀνθρώποις μὴ ἐπὶ ἀποστάσει τινὶ φέροι, πάντα γὰρ ἐῴκεσαν συμβουλῇ τῇ ἐκείνου πράξοντες, πολὺ κρεῖττον ἡγεῖται πρίν τι νεώτερον ἐξ αὐτοῦ γενέσθαι προλαβὼν ἀνελεῖν τοῦ μεταβολῆς γενομένης [μὴ] εἰς πράγματα ἐμπεσὼν μετανοεῖν. καὶ ὁ μὲν ὑποψίᾳ τῇ Ἡρώδου δέσμιος εἰς τὸν Μαχαιροῦντα πεμφθεὶς τὸ προειρημένον φρούριον ταύτῃ κτίννυται. τοῖς δὲ Ἰουδαίοις δόξαν ἐπὶ τιμωρίᾳ τῇ ἐκείνου τὸν ὄλεθρον ἐπὶ τῷ στρατεύματι γενέσθαι τοῦ θεοῦ κακῶσαι Ἡρώδην θέλοντος. Υπάρχουν κάποιοι Ιουδαίοι που θεωρούν πως η καταστροφή του στρατού του Ηρώδη ήταν έργο του Θεού και πολύ δίκαιο μάλιστα, ως τιμωρία για το ότι έκανε στον Ιωάννη το Βαπτιστή. Γιατί ο Ηρώδης σκότωσε αυτόν, που ήταν αγαθός άνδρας και καλούσε τους Ιουδαίους να είναι ενάρετοι και δίκαιοι μεταξύ τους και ευλαβείς προς το Θεό και να έρχονται για βάπτισμα. Γιατί αν αποδέχονταν τη βάπτιση, θα γινόταν αποδεκτή από το Θεό, όχι μόνο για να αφήσουν στην άκρη κάποιες αμαρτίες, αλλά για τον εξαγνισμό του σώματος, θεωρώντας πως η ψυχή είχε εξαγνιστεί ήδη με τη δικαιοσύνη. Και συγκεντρώνονταν πολλοί και πολύ ευχαριστιόνταν από το άκουσμα των λόγων του και ο Ηρώδης, φοβούμενος πως υπήρχε πιθανότητα αυτοί οι άνθρωποι να στασιάσουν, δεδομένο πως έκαναν πράξη όλες τις συμβουλές του, για να προλάβει ώστε να μη συμβεί κάτι κακό και βρεθεί με προβλήματα, το θεώρησε σκόπιμο να τον θανατώσει, παρά να το μετανοιώσει αργότερα. Και στάλθηκε, λόγω της υποψίας του Ηρώδη, ως φυλακισμένος στον Μαχαιρούντα, το προαναφερθέν φρούριο, όπου και σκοτώθηκε. Και οι Ιουδαίοι θεωρούσαν πως η καταστροφή του στρατού ήταν τιμωρία και σημάδι ότι ο Θεός ήθελε το κακό του.
"Ιουδαϊκή Αρχαιολογία", XVIII, κεφ.5, 116-117

Αυτό ήταν η αλήθεια. Το μισό ψέμα επαναλαμβάνεται και στα τρία αποσπάσματα. Ο Ιώσηπος όντως αναφέρεται σε κάποιον Ιάκωβο αδελφό Ιησού σε ένα σημείο και μόνο, στο 20ο βιβλίο όπως λέει και ο Ωριγένης, (το παρουσίασα στην προηγούμενη ενότητα), αλλά αναφέρεται στον Ιάκωβο τον αδελφό του Ιησού του Δαμναίου. Επίσης (και εξίσου σημαντικό) είναι πως ο Ιώσηπος ουδέποτε συνδέει τον θάνατο του Ιακώβου αυτού με την καταστροφή της Ιερουσαλήμ. Είτε ο Ωριγένης διαβάζει κάποιον παραχαραγμένο Ιώσηπο (ή του μετέφεραν λανθασμένα τα περιεχόμενα του βιβλίου) ή παραχαράσσει ο ίδιος τον Ιώσηπο.

Μπορούμε να είμαστε σίγουροι πάντως πως ο Ωριγένης δεν είναι ο πατέρας του παραχαραγμένου Testimonium Flavianum· δεν το αναφέρει καθόλου, παρόλο που βρίσκεται ουσιαστικά δυο σελίδες πίσω από το χωρίο για τον Ιωάννη το Βαπτιστή! Ο Ευσέβιος παραμένει ο κύριος ύποπτος για την κατασκευή του Testimonium.

Πάντως δείχνει ιδιαίτερα ενοχλημένος που ο Ιώσηπος δεν δέχεται τη θεϊκότητα του Ιησού, αλλά αποδέχεται την ηθική ανωτερότητα του Ιακώβου και του Ιωάννη του Βαπτιστή. Είτε όντως έχει παραπληροφορηθεί για το περιεχόμενο της "Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας", είτε το παίζει ανήξερος.

Σουητώνιος

Ο Γάιος Σουητώνιος Τράγκυλλος (Gaius Suetonius Tranquillus) ήταν ένας Ρωμαίος βιογράφος και ιστορικός με πιο διάσημο έργο του το “Περί των Βίων των Καισάρων” (De Vita Caesarum), οι βιογραφίες δώδεκα Ρωμαίων Αυτοκρατόρων πασπαλισμένες με μπόλικα κουτσομπολιά και διηγήσεις σκανδάλων. Το βιβλίο γράφτηκε γύρω στα 120 Κ.Χ. και περιέχει ένα χωρίο που συχνά αναφέρουν οι απολογητές:

Iudaeos impulsore Chresto assidue tumultuantis Roma expulit. Επειδή οι Ιουδαίοι διαρκώς προκαλούσαν αναταραχές με την υποκίνηση του Χρηστού, τους εκδίωξε [ο Κλαύδιος] από τη Ρώμη

“De Vita Caesarum”, Βιβλίο V (Κλαύδιος), κεφ. 25§4

Ως απόδειξη για την ιστορικότητα του Ιησού, αυτή η αράδα είναι πολύ αδύναμη. Με μια και μόνο ανάγνωση προκύπτουν αρκετές ανωμαλίες. Κατ'αρχάς ο τίτλος του Ιησού είναι γραμμένος λάθος, αλλά μπορεί να μην πρόκειται καν για λάθος. Το “Chrestus” δε σημαίνει “Χριστός” (=Christus), αλλά “Χρηστός”, ένα κανονικότατο και πολύ συνηθισμένο ρωμαϊκό όνομα. Ενδέχεται το χωρίο να αναφέρεται σε κάποιον άλλο Εβραίο ψευδομεσσία, σαν εκείνους που μας αναφέρει ο Ιώσηπος. Επιπλέον ο Κλαύδιος ήταν αυτοκράτορας από το 41 ως το 54 Κ.Χ. Δεν υπάρχουν στοιχεία πως ο Χριστιανισμός είχε εξαπλωθεί στη Ρώμη αυτή την περίοδο ή ότι ήταν καν αρκετά ισχυρός για να προκαλέσει εξέγερση. Σημειώστε επίσης πως ο Σουητώνιος γράφει πως τις αναταραχές τις προκάλεσαν Εβραίοι και όχι Χριστιανοί (και ο Σουητώνιος όντως αναφέρεται αλλού στο έργο του σε Χριστιανούς, οπότε ήξερε καλά τη διαφορά).

Τέλος είναι αξιοσημείωτο το πότε γράφτηκε το χωρίο. Μετά τον Ιώσηπο, τον κοντινότερο χρονολογικά ιστορικό στον Ιησού, πηδάμε στο 120 Κ.Χ. Μια γενικόλογη αναφορά σε ένα άτομο που ίσως να ήταν ο ιδρυτής του Χριστιανισμού, γραμμένο 70 χρόνια μετά το θάνατό του δεν είναι και συγκλονιστικό στοιχείο για την ιστορικότητα του Ιησού.

Σχόλια του Μεταφραστή

Να σημειώσω πως η διατύπωση της πρότασης εμένα προσωπικά μου αφήνει την εντύπωση πως ο Σουητώνιος αναφέρεται σε ένα ντόπιο πρόβλημα και πως ο εν λόγω ταραχοποιός ζούσε στην ίδια τη Ρώμη. Μου φαίνεται λίγο παράδοξο να χρησιμοποιείται η λέξη "υποκινητής" (impulsor) για ένα άτομο στην άλλη άκρη της λεκάνης της Μεσογείου· χώρια ότι όπως αναφέρει και ο Ebonmuse, η περίοδος της βασιλείας του Κλαύδιου είναι πολύ νωρίς για χριστιανικές κοινότητες στη Ρώμη.

Η εκδίωξη των Εβραίων από τη Ρώμη από τον Κλαύδιο πάντως, ίσως και να στηρίζεται και από μια αναφορά στις Πράξεις 18,1-4.

1 Μετὰ δὲ ταῦτα χωρισθεὶς ὁ Παῦλος ἐκ τῶν Ἀθηνῶν ἦλθεν εἰς Κόρινθον· 2 καὶ εὑρών τινα Ἰουδαῖον ὀνόματι Ἀκύλαν, Ποντικὸν τῷ γένει, προσφάτως ἐληλυθότα ἀπὸ τῆς Ἰταλίας, καὶ Πρίσκιλλαν γυναῖκα αὐτοῦ, διὰ τὸ διατεταχέναι Κλαύδιον χωρίζεσθαι πάντας τοὺς Ἰουδαίους ἀπὸ τῆς Ρώμης, προσῆλθεν αὐτοῖς, 3 καὶ διὰ τὸ ὁμότεχνον εἶναι ἔμεινε παρ' αὐτοῖς καὶ εἰργάζετο· ἦσαν γὰρ σκηνοποιοὶ τῇ τέχνῃ. 4 διελέγετο δὲ ἐν τῇ συναγωγῇ κατὰ πᾶν σάββατον, ἔπειθέ τε Ἰουδαίους καὶ Ἕλληνας. (Πρξ 18,1-4)

Το ζευγάρι που γνώρισε ο Παύλος στην Κόρινθο είναι προφανές πως δεν ήταν Χριστιανοί· τα κοινά που είχαν με τον Παύλο ήταν ότι ήταν Εβραίοι και σκηνοποιοί και θεωρώ εύλογο πως αν ήταν και Χριστιανοί θα μας το ανέφερε ο συγγραφέας, ειδικά δεδομένου πως μετά γίνεται αναφορά στις προσηλυτιστικές προσπάθειες του Παύλου (και ενδεχομένως να προσηλύτισε και τον Ακύλα και την Πρίσκιλλα). Ενδιαφέρον είναι και το ότι αναφέρεται ο διωγμός των Εβραίων από τον Κλαύδιο, αλλά λείπει κάποια αναφορά στο ότι οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν από τον Κλαύδιο λόγω του ότι ήταν και Χριστιανοί, όταν γενικότερα η χριστιανική γραμματεία ψοφάει για αναφορές διώξεων.

Περισσότερες ενστάσεις και απαντήσεις σε πιο λεπτά απολογητικά επιχειρήματα μπορείτε να διαβάσετε και στο αντίστοιχο άρθρο του Κώστα.

Υπάρχει άλλο ένα σύντομο χωρίο στο έργο του Σουητώνιου που αναφέρουν οι απολογητές:

Afflicti suppliciis Christiani, genus hominum superstitionis novae ac maleficae [Μετά τη φωτιά της Ρώμης] επιβλήθηκε τιμωρία στους Χριστιανούς, μια κατηγορία ανθρώπων που επιδίδονταν σε μια νέα και κακοποιό δεισιδαιμονία.

“De Vita Caesarum”, Βιβλίο VI (Νέρων), κεφ. 16§2

Θυμάστε τη δεύτερη ερώτηση στην αρχή του κεφαλαίου; Τι έγραψε ο ιστορικός; Αυτό το μικρό χωρίο δεν αναφέρει τίποτα για την ύπαρξη του Ιησού, οπότε είναι άχρηστο ως απόδειξη για την ιστορικότητά του. Απλά αποδεικνύει πως υπήρχαν Χριστιανοί το 120 Κ.Χ. και κανείς δεν φέρνει αντίρρηση σ'αυτό.

Πλίνιος ο Νεότερος

Ο Πλίνιος ο Νεότερος (Γάιος Πλίνιος Κεκίλιος Σεκούνδος, Gaius Plinius Caecilius Secundus) ήταν επί δύο χρόνια ανθύπατος (proconsul) της Βιθυνίας, μιας ρωμαϊκής επαρχίας στη Μικρά Ασία και είναι γνωστός για αρκετές επιστολές που έγραψε στον Αυτοκράτορα Τραϊανό γύρω στο 112 Κ.Χ. που μας δίνουν πληροφορίες για την καθημερινή ζωή εκείνη την περίοδο. Σε ένα από αυτά γράφει [ΣτΜ: για κάποιους Χριστιανούς που συνέλαβε, αλλά απαρνήθηκαν την πίστη τους για να γλιτώσουν]:

Quoque omnes et imaginem tuam deorumque simulacra venerati sunt et Christo male dixerunt. Affirmabant autem hanc fuisse summam vel culpae suae vel erroris, quod essent soliti stato die ante lucem convenire, carmenque Christo quasi deo dicere secum invicem seque sacramento non in scelus aliquod obstringere, sed ne furta ne latrocinia ne adulteria committerent, ne fidem fallerent, ne depositum appellati abnegarent. Quibus peractis morem sibi discedendi fuisse rursusque coeundi ad capiendum cibum, promiscuum tamen et innoxium; quod ipsum facere desisse post edictum meum, quo secundum mandata tua hetaerias esse vetueram. Όλοι λατρέψανε το άγαλμά σου [Αυτοκράτορα] και τα αγάλματα των θεών και ταυτόχρονα καταριούνταν το όνομα του Χριστού. Παραδέχθηκαν ολόκληρη την ενοχή τους ή το σφάλμα τους, που ήταν ότι μια συγκεκριμένη ημέρα, πριν ξημερώσει, συναντιόντουσαν και απηύθηναν ένα είδος προσευχής στον Χριστό ως σε θεότητα και δενόντουσαν με βαρύ όρκο, όχι για κάποιο κακό σκοπό, αλλά [ορκίζονταν] να μην κάνουνε ποτέ κάποια απάτη ή μοιχεία, να μην πούνε ποτέ ψέματα, ούτε να προσδώσουν την εμπιστοσύνη κάποιου· και μετά είχαν έθιμο να χωρίζονται και μετά να ξανασυγκεντρώνονται για να φάνε από κοινού ένα αθώο γεύμα. Μετά τη διαταγή μου που απαγόρευε τις συναθροίσεις, όπως με διέταξες, σταμάτησαν αυτό το έθιμό τους.

“Epistularum Libri Decem”, Βιβλίο X, XCVII ή 96 (στ. 6-7)
Η απόδοση στα Ελληνικά βασίζεται στην Αγγλική μετάφραση του William Melmoth (περί 1850)

Και πάλι θυμηθείτε το δεύτερο κριτήριο. Το χωρίο δεν αναφέρει τίποτα για τον ιστορικό Ιησού, ούτε βεβαιώνει την ύπαρξη ενός τέτοιου ατόμου. Απλά λέει πως οι Χριστιανοί λατρεύαν το Χριστό, αλλά αυτό αποδεικνύει την ύπαρξη του Ιησού, όσο και το ότι οι Ρωμαίοι λάτρευαν το Δία (μην ξεχνάτε και πως το “Χριστός” είναι τίτλος και όχι όνομα). Αυτός ο στίχος δεν λέει πως ο Χριστός υπήρξε ποτέ στη Γη, ούτε πως οι Χριστιανοί το πίστευαν αυτό· οπότε ο στίχος είναι πλήρως συμβατός με έναν πρώιμο Χριστιανισμό που λάτρευε έναν Χριστό-πνεύμα του οποίου ο θάνατος και η ανάσταση συνέβησαν στους Ουρανούς. [ΣτΜ: εδώ ο συγγραφέας αναφέρεται στην υπόθεση που αναλύει στο κεφάλαιο 3] Αλλά και να μην ισχύει αυτό, εκατό χρόνια είναι υπεραρκετά για να ριζώσουν θρύλοι για ένα ανύπαρκτο ιστορικό πρόσωπο.

Τάκιτος

Άλλος ένας Ρωμαίος ιστορικός που θα μας απασχολήσει είναι ο Κορνήλιος Τάκιτος, του οποίου τα σωζώμενα έργα είναι τα “Γερμανία”, “Ιστορίαι” και τα “Χρονικά”, γραμμένα περί το 115 Κ.Χ. Προς το τέλος των “Χρονικών”, στο βιβλίο 15, κεφάλαιο 44 υπάρχει άλλη μια αναφορά στον Ιησού:

Mox petita dis piacula aditique Sibyllae libri, ex quibus supplicatum Vulcano et Cereri Proserpinaeque ac propitiata Iuno per matronas, primum in Capitolio, deinde apud proximum mare, unde hausta aqua templum et simulacrum deae perspersum est; et sellisternia ac pervigilia celebravere feminae quibus mariti erant. sed non ope humana, non largitionibus principis aut deum placamentis decedebat infamia quin iussum incendium crederetur. ergo abolendo rumori Nero subdidit reos et quaesitissimis poenis adfecit quos per flagitia invisos vulgus Christianos appellabat. auctor nominis eius Christus Tiberio imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat; repressaque in praesens exitiabilis superstitio rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, originem eius mali, sed per urbem etiam quo cuncta undique atrocia aut pudenda confluunt celebranturque. igitur primum correpti qui fatebantur, deinde indicio eorum multitudo ingens haud proinde in crimine incendii quam odio humani generis convicti sunt. et pereuntibus addita ludibria, ut ferarum tergis contecti laniatu canum interirent, aut crucibus adfixi aut flammandi, atque ubi defecisset dies in usum nocturni luminis urerentur. hortos suos ei spectaculo Nero obtulerat et circense ludicrum edebat, habitu aurigae permixtus plebi vel curriculo insistens. unde quamquam adversus sontis et novissima exempla meritos miseratio oriebatur, tamquam non utilitate publica sed in saevitiam unius absumerentur. Ο επόμενος στόχος ήταν να βρεθεί τρόπος να κατευναστούν οι θεοί και γι'αυτό το σκοπό κατατρέξανε στα Σιβυλλικά βιβλία, σύμφωνα με τις συμβουλές των οποίων προσφέρθηκαν προσευχές στον Ήφαιστο, τη Δήμητρα και την Περσεφόνη. Και προς την Ήρα κάνανε παρακλήσεις οι γηραιές γυναίκες, πρώτα στο Καπιτώλιο και έπειτα στο πιο κοντινό σημείο της ακτής, από όπου πήρανε νερό και ραντίσανε το ναό και το άγαλμα της θεάς. Και γίνανε και ιερά δείπνα και αγρυπνίες στα οποία συμμετείχαν παντρεμένες γυναίκες. Αλλά όλες οι ανθρώπινες προσπάθειες, όλα τα πλούσια δώρα του αυτοκράτορα και όλες οι παρακλήσεις στους θεούς δεν εξαφάνισαν την κακόβουλη πεποίθηση ότι η φωτιά ήταν αποτέλεσμα διαταγής. Συνεπώς, για να ξεφορτωθεί την αναφορά αυτή, ο Νέρωνας φόρτωσε την ενοχή και επέβαλε τα πιο φριχτά μαρτύρια σε μια τάξη [πολιτών] μισητή για τα έκτροπά της, που ο κόσμος ονόμαζε Χριστιανούς. Ο Χριστός, από τον οποίο πήρανε το όνομά τους, τιμωρήθηκε με την εσχάτη των ποινών κατά τη βασιλεία του Τιβερίου από έναν από τους επιτρόπους μας, τον Πόντιο Πιλάτο, και μία άκρως κακοποιός δεισιδαιμονία που αρχικά τέθηκε υπό έλεγχο, ξέσπασε ξανά όχι μόνο στην Ιουδαία, την πρώτη πηγή του κακού αυτού, αλλά ακόμα και στη Ρώμη, όπου συγκεντρώνονται και γίνονται δημοφιλή όλα τα φριχτά και ξεδιάντροπα πράγματα από κάθε γωνιά της γης. Έτσι συνελήφθησαν όλοι όσοι δήλωναν ένοχοι. Έπειτα, βάσει των πληροφοριών που δώσανε, καταδικάστηκε ένα μεγάλο πλήθος, όχι τόσο για το έγκλημα της πυρπόλησης της πόλης, όσο για το μίσος τους κατά της ανθρωπότητας. Κάθε είδους εξευτελισμοί προστέθηκαν στις θανατώσεις τους. Καλυμμένοι με δέρματα ζώων, τους ξεσκίζανε σκυλιά και πεθαίνανε ή τους καρφώνανε σε σταυρούς ή καταδικάζονταν σε πυρά και καίγονταν ως νυχτερινός φωτισμός, αφού έσβηνε το φως της ημέρας. Ο Νέρωνας διέθεσε τους κήπους του για το θέαμα και κατά τη διάρκειά του είτε ανακατευόταν με το πλήθος φορώντας ρούχα ηνίοχου ή στεκόταν όρθιος σε άμαξα. Έτσι, ακόμα κι αν επρόκειτο για εγκληματίες που τους άξιζε ακραία και παραδειγματική τιμωρία, άρχισε να αναδύεται ένα συναίσθημα συμπάθειας· γιατί καταστρέφονταν, όπως φαινόταν, όχι για το κοινό καλό, αλλά για να ικανοποιηθεί η σκληρότητα ενός ανθρώπου.

Annales (Χρονικά), βιβλίο XV, κεφ. 44
(βάσει της Αγγλικής μετάφρασης των Alfred John Church και William Jackson Brodribb)

Το χωρίο είναι πιθανότατα αυθεντικό και γραμμένο από τον Τάκιτο. Ένας Χριστιανός πλαστογράφος μάλλον δε θα έγραφε τόσο άκομψα πράγματα για τη θρησκεία του (συγκρίνετέ το με τον επαινετικό τόνο που έχει μέχρι και το “μειωμένο” Testimonium Flavianum). Όμως, όπως ισχύει και με άλλους ιστορικούς, είναι σημαντικό να σημειώσουμε πως ο Τάκιτος έγραψε σχεδόν εκατό χρόνια μετά την περίοδο κατά την οποία έζησε ο Ιησούς και δε μπορεί να παραθέσει στοιχεία από πρώτο χέρι για την ύπαρξη του Ιησού. Λογικό είναι να αναρωτηθούμε από πού αντλεί τις πληροφορίες του και ποιες είναι οι πηγές του.

Η άποψη πως ο Τάκιτος συγκέντρωσε πληροφορίες από επίσημα ρωμαϊκά αρχεία είναι μάλλον τραβηγμένη. Δεν υπάρχουν αποδείξεις πως οι Ρωμαίοι κρατούσαν αρχεία επί εκατό χρόνια για κάθε απλή σταύρωση σε κάθε γωνία της Αυτοκρατορίας και η πιθανότητα μειώνεται περαιτέρω από το γεγονός ότι η Ρώμη εν τω μεταξύ είχε καεί (όπως αναφέρει και ο Τάκιτος στην παραπάνω παράγραφο). Το πιθανότερο σενάριο είναι ότι ο Τάκιτος αντλεί πληροφορίες από σύγχρονες χριστιανικές πηγές· δε θα είχε κανένα λόγο να τις αγνοήσει, άλλωστε. Αυτό το χωρίο λοιπόν πιθανότατα βασίζεται σε χριστιανικές φημολογίες και είναι πολύ αδύναμο ως απόδειξη της ιστορικότητας του Ιησού.

Μαρά Βαρ Σεραπίων

Ο Μαρά Βαρ Σεραπίων ήταν Σύριος, αλλά δεν γνωρίζουμε τίποτα άλλο για τη ζωή του. Όλο κι όλο σώζονται σπαράγματα από ένα γράμμα που έγραψε στο γιο του από τη φυλακή [ΣτΜ: ο κύριος όγκος του γράμματος είναι συμβουλές για την αναζήτηση της σοφίας, ως μέσο αντιμετώπισης των δυσκολιών της ζωής] μεταξύ των οποίων αναφέρονται και τα εξης:

Τι να πούμε όταν οι σοφοί σύρονται βίαια από τους τυράννους και η σοφία τους χάνει την ελευθερία της από συκοφαντίες και λεηλατούνται για την ανώτερη νοημοσύνη τους, χωρίς να έχουν τι δυνατότητα να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους; Δε είναι όμως τελείως απαραίτητο να τους λυπόμαστε. Τι κέρδισαν οι Αθηναίοι που θανάτωσαν το Σωκράτη, δεδομένου πως τιμωρήθηκαν με λιμό και λοιμό; Ή οι κάτοικοι της Σάμου όταν έκαψαν τον Πυθαγόρα, δεδομένου πως σε μία ώρα ολόκληρη η χώρα τους καλύφθηκε με άμμο; Ή οι Εβραίοι που δολοφόνησαν το Σοφό Βασιλιά τους, δεδομένου πως από εκείνη τη στιγμή άρχισαν να χάνουνε το βασίλειό τους; Διότι με δικαιοσύνη ο Θεός ξεπλήρωσε τη σοφία και των τριών. Οι Αθηναίοι πέθαναν από λιμό· και οι κάτοικοι της Σάμου σκεπάστηκαν ανεπανόρθωτα από τη θάλασσα· και οι Εβραίοι δυστύχησαν και εκδιώχθηκαν από το βασίλειό τους και σκορπίζονται σε κάθε γη. Όχι, ο Σωκράτης δεν πέθανε, χάρη στον Πλάτωνα· ούτε ο Πυθαγόρας χάρη στο άγαλμα της Ήρας· ούτε ο Σοφός Βασιλιάς εξ αιτίας των νόμων που θεσμοθέτησε.

Η απόδοση στα Ελληνικά βασίζεται στην αγγλική μετάφραση από τη συλλογή "Ante-Nicene Fathers" του Alexander Roberts & James Donaldson, τόμος VIII, σελ.735-738 (1885)

[ΣτΜ: Στάθηκε αδύνατον να εντοπίσω το ελληνικό κείμενο της επιστολής του Βαρ Σεραπίονος, αλλά εμφανίζεται να προέρχεται από χειρόγραφο σε περγαμηνή που βρίσκεται στη Εθνική Βρετανική Βιβλιοθήκη υπό τον κωδικό “BL Add. 14658”. Το χειρόγραφο αυτό αποτελεί τμήμα μιας ευρύτερης συλλογής περγαμηνών (κωδικοί 14425 ως και 14741) που βρέθηκαν στο Συριακό Μοναστήρι της Αιγύπτου, στην έρημο Wadi El Natrun.]

Εδώ υπεισέρχονται το δεύτερο και τρίτο κριτήριο. Κατά πρώτον, να σημειωθεί πως δεν είναι καθόλου βέβαιο πότε γράφτηκε το γράμμα. Χρονολογείται το νωρίτερο το 70 Κ.Χ. (πάνω από 40 χρόνια μετά το θάνατο του Ιησού), ενώ κάποιοι ιστορικοί το τοποθετούν στον 3ο αιώνα. Κατά δεύτερον και σημαντικότερον, το γράμμα δεν αναφέρει καν το όνομα του Ιησού, αλλά μιλάει απλά για έναν “σοφό βασιλιά” και δεν αναφέρει ούτε έργα, ούτε λόγια του. Μπορεί να αναφέρεται σε οποιονδήποτε από τους μεσσίες του 1ου αιώνα ή σε κάποιον παντελώς άγνωστο σε εμάς. Είναι αδύνατο να μάθουμε τι απ'όλα αυτά ισχύει. Για την ακρίβεια είναι πιο πιθανό ο Βαρ Σεραπίων να αναφέρεται σε κάποιον από τους άλλους μεσσίες μιας και ο Ιησούς εκτελέστηκε από τους Ρωμαίους και όχι από τους Εβραίους. Το γεγονός ότι δεν ονοματίζει καν αυτό το “σοφό βασιλιά”, ενώ χρησιμοποιεί τα ονόματα του Σωκράτη και του Πυθαγόρα, σημαίνει πως ο Βαρ Σεραπίων δεν ήξερε σχεδόν τίποτα γι'αυτόν. Κατά συνέπεια ως επιβεβαίωση της ιστορικότητας του Ιησού αυτή η μαρτυρία είναι άχρηστη.

Σχόλια του Μεταφραστή

Το παραπάνω απόσπασμα του Μαρά Βαρ Σεραπίωνα έχει τουλάχιστον ένα ιστορικό λάθος, ενδεχομένως και δύο.

Το πρώτο είναι ιδιαίτερα χτυπητό: Ο λοιμός χτύπησε την Αθήνα κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο τρεις φορές μεταξύ 430-426 π.Χ., όμως ο Σωκράτης πέθανε πολύ αργότερα, το 399 π.Χ. Είναι προφανώς μάλλον δύσκολο ο λοιμός να ήταν τιμωρία για τη θανάτωση του Σωκράτη. Εκτός κι αν αναφέρεται σε κάποια άλλη επιδημία που δεν είχε ιδιαίτερες επιπτώσεις για την Αθήνα, οπότε και δεν καταγράφηκε στην ιστορία.

Το δεύτερο δεν είναι και τόσο προφανές: Αναφέρεται πως ο Πυθαγόρας κάηκε από τους Σάμιους. Αυτό είναι παράδοξο γιατί είναι γενικώς αποδεκτό πως ο Πυθαγόρας δεν πέθανε στη Σάμο, αλλά κάπου στην Μεγάλη Ελλάδα. Μία αναφορά τον φέρει να πεθαίνει στον Κρότωνα, όπου κάηκε μαζί με άλλους Πυθαγόρειους όταν πολιτικοί αντίπαλοι πυρπόλησαν το σπίτι στο οποίο βρισκόταν. Μια άλλη τον θέλει να γλιτώνει από την πυρκαϊά αυτή, να δραπετεύει στον Τάραντα και μετά στο Μεταπόντιο, όπου και αυτοκτονεί κάνοντας απεργία πείνας. Πάντως, δεν φέρεται να πέθανε στη Σάμο σε καμία περίπτωση. Χώρια ότι δεν μπόρεσα να βρω κάποια αναφορά σε σημαντική φυσική καταστροφή στη Σάμο, όπως αυτή που περιγράφει ο Βαρ Σεραπίων.

Επίσης δεν μπορώ να καταλάβω τι θέλει να πει ο συγγραφέας όταν λέει πως η σοφία του Πυθαγόρα διασώθηκε από το άγαλμα της Ήρας. Να δώρησε ο Πυθαγόρας κάποιο άγαλμα της θεάς στο Ηραίο; Άγνωστο. Να κυκλοφορούσε ακόμη κάποια φήμη στη Σάμο που γνώριζε ο Βαρ Σεραπίων μετά από 600 (αν όχι και περισσότερα) χρόνια; Ενδεχομένως. Μπορούμε να ξέρουμε; Όχι.

Το σίγουρο είναι ότι αυτά τα δύο σφάλματα δεν καθιστούν ιδιαίτερα αξιόπιστο το συγγραφέα της επιστολής. Δεν αποδεικνύουν βέβαια ότι και οι πληροφορίες του για το Σοφό Βασιλιά είναι λανθασμένες, αλλά δεν μας δείχνουν ακριβώς ότι έγραφε και με τελείως καθαρό μυαλό (δικαιολογημένα βέβαια γιατί πίσω από τα σίδερα της φυλακής έγραφε).

Ώρα να μιλήσουμε και για το Σοφό Βασιλιά. Κατ'αρχάς να σημειώσω ένα σημαντικότατο μεταφραστικό πρόβλημα. Έχω υπογραμμίσει δύο σημεία στο κείμενο στα οποία υπάρχει πρόβλημα. Στα αγγλικά έχω εντοπίσει τεσσάρων ειδών μεταφράσεις:

Τις παραθέτω παρακάτω για να τις συγκρίνετε.

Roberts & Donaldson
1885
Van Voorst
2000
Wikipedia Απολογητικές
Διαδικτυακές Πηγές
Or the Jews by the murder of their Wise King What advantage did the Jews gain by killing their wise king? What advantage did the Jews gain from executing their wise king? What advantage did the Jews gain from executing their wise King?
nor yet the Wise King, because of the new laws which he enacted. nor is the wise king, because of the new laws he laid down nor is the wise king, because of the "new law" he laid down Nor did the wise King die for good; He lived on in the teaching which He had given.

Μπορείτε να διακρίνετε και μόνοι σας το πρόβλημα: Στην πρώτη και δεύτερη μετάφραση έχουμε "φόνο", στις άλλες "εκτέλεση". Στην πρώτη, δεύτερη και τρίτη "νέους νόμους", στην τέταρτη "διδασκαλία". Αν και την αναντιστοιχία περί "νόμων" δεν μπορώ να την εξηγήσω, μια υποσημείωση του Van Voorst ρίχνει φως στην αναντιστοιχία περί "φόνου":

Απ'ό,τι φαίνεται, στο συριακό κείμενο η πρόταση για το σοφό βασιλιά δεν έχει ρήμα. Οπότε ο καθένας μπορεί να διαλέξει ό,τι θέλει ως μετάφραση. Ο Van Voorst λέει πως είναι προφανές ότι ο παραλληλισμός με το Σωκράτη και τον Πυθαγόρα υπονοεί σαφώς "killing" (=σκότωμα), αλλά μπορώ να καταλάβω το πρόβλημα στη μετάφραση. Δεδομένου πως ο Σωκράτης εκτελέστηκε και ο Πυθαγόρας δολοφονήθηκε (στο κείμενο) τι να διαλέξει κανείς ως ρήμα για την τρίτη περίπτωση; Τελειωτική λύση δεν μπορεί να δοθεί σ'αυτή την περίπτωση.

Αλλά ας βάλουμε στην άκρη τις μεταφράσεις και ας δούμε τι μας λέει εν τέλει ο Βαρ Σεραπίων γι'αυτόνανε το μυστηριώδη Σοφό Βασιλιά. Τα χαρακτηριστικά που του αποδίδει είναι τα εξής:

Επιπλέον, είναι φανερό πως ο Βαρ Σεραπίων θεωρούσε το Σοφό Βασιλιά ως αληθινό, υπαρκτό πρόσωπο, αφού τον αναφέρει μαζί με τον Σωκράτη και τον Πυθαγόρα.

Το πρόβλημα, όπως αναφέρει και ο Ebonmuse, είναι πως η περιγραφή αυτή μπορεί να κολλήσει για οποιονδήποτε εκτελεσθέντα μεσσία του 1ου αιώνα και ένας οπαδός ενός τέτοιου "αγίου" δε θα δυσκολευόταν να θεωρήσει το θάνατό του ως αιτία της καταστροφής της Ιερουσαλήμ. Αλλά και αυτό υπόθεση είναι, αφού δεν ξέρουμε τι θεωρούσε απώλεια του βασιλείου ο Βαρ Σεραπίων. Για παράδειγμα θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ο ουσιαστικός έλεγχος της Ιουδαίας από τους Ρωμαίους ήδη από το 50 π.Χ.

Προσωπικά όμως θεωρώ πως υπάρχει περίπτωση ο Βαρ Σεραπίων να ήταν και Χριστιανός και να αναφέρθηκε στον Ιησού πλαγίως γιατί ήταν φυλακισμένος. Φαντάζομαι πως δε θα ήταν παράξενο να ελέγχεται η αλληλογραφία των φυλακισμένων (γίνεται και σήμερα, άρα πόσο μάλλον και τότε). Σ'αυτή την περίπτωση όμως ο Βαρ Σεραπίων απλά μεταφέρει τις πεποιθήσεις του και όχι απαραίτητα ιστορικά στοιχεία.

Εν πάσι περιπτώσει, αυτό το κείμενο ως απόδειξη της ιστορικότητας του Ιησού είναι εξαιρετικά αδύναμο, το οποίο και εξηγεί γιατί εμφανίζεται σπανιότατα σε απολογητικά κείμενα.

Λουκιανός ο Σαμοσατεύς

Ο Λουκιανός από τα Σαμόσατα γεννήθηκε γύρω στα 125 Κ.Χ. και δεν ήταν ιστορικός, αλλά σατιρικός συγγραφέας που έγραψε διαλόγους που διακωμωδούσαν την αρχαίοελληνική φιλοσοφία και μυθολογία. Κάποιοι απολογητές αναφέρουν το εξής απόσπασμα από το έργο του:

[ΣτΜ: Ο εν λόγω Λουκιανός είναι ο γνωστός Λουκιανός που έγραψε τους "Νεκρικούς Διαλόγους", που κάποιοι από εμάς ίσως πρόλαβαν στο γυμνάσιο. Το απόσπασμα του Ebonmuse στο χωρίο που ακολουθεί είναι με έντονα γράμματα. Τα υπόλοιπα είναι ενδιαφέροντα συμφραζόμενα, καθώς είναι οι μόνες αναφορές στο έργο του Λουκιανού σε Χριστιανούς. Τη δακτυλογράφηση του πολυτονικού την έκανα εγώ από το σκαναρισμένο βιβλίο και ανταποκρίνεται στους τόνους που χρησιμοποιούνται εκεί.]

[11]
Ὅτεπερ καὶ τὴν θαυμαστὴν σοφίαν τῶν Χριστιανῶν ἐξέμαθε [ὁ Πρωτεὺς], περὶ τὴν Παλαιστίνην τοῖς ἱερεῦσι καὶ γραμματεῦσιν αὐτῶν ξυγγενόμενος. Καὶ τί γάρ; Ἐν βραχεῖ παῖδας αὐτοὺς ἀπέφῃνε, προφήτης, καὶ θιασάρχης, καὶ ξυναγωγεύς, καὶ πάντα μόνος αὐτὸς ὤν. Καὶ τῶν βίβλων τὰς μὲν ἐξηγεῖτο, καὶ διεσάφει, πολλὰς δὲ αὐτὸς καὶ ξυνέγραφε, καὶ ὡς θεὸν αὐτόν ἐκεῖνοι ἡγοῦντο, καὶ νομοθέτῃ ἐχρῶντο, καὶ προςτάτην ἐπέγραφος. Τὸν μέγαν γοῦν ἐκεῖνον ἔτι σέβουσιν ἄνθρωπον, τὸν ἐν τῇ Παλαιστίνῃ ἀνασκολοπισθέντα,* ὅτι καινὴν ταὺτην τελετὴν εἰςήγαγεν ἐς τὸν βίον.
   
Τότε ήταν που ο Πρωτέας διδάχθηκε και τη θαυμαστή σοφία των Χριστιανών, όταν γνώρισε στην Παλαιστίνη ιερείς και διδασκάλους τους. Και μάλιστα σε μικρό χρονικό διάστημα τους ξεπέρασε και έγινε προφήτης και πρόεδρος συναθροίσεων και πρώτος στη συναγωγή και για όλα αυτός ήταν πρώτος. Και τα βιβλία τους εξηγούσε και διασαφήνιζε, αλλά και πολλά έγραψε ο ίδιος και οι Χριστιανοί τον είχαν σαν θεό και ως νομοθέτη και τον θεωρούσαν αρχηγό τους. Λατρεύουν δε και εκείνον το σπουδαίο άνθρωπο, που σταυρώθηκε* στην Παλαιστίνη επειδή ίδρυσε αυτή τη νέα θρησκεία.
[12]
Τότε δὴ καὶ συλληφθεὶς ἐπὶ τούτῳ ὁ Πρωτεὺς, ἐνέπεσεν εἰς τὸ δεσμωτήριον. Ὅπερ καὶ αὐτὸ οὐ μικρὸν αὐτῷ ἀξίωμα περιεποίησε πρὸς τὸν ἐξῆς βίον, καὶ τὴν τερατείαν, καὶ δοξοκοπίαν, ὧν ἐρῶν ἐτύγχανεν. Ἐπεὶ δ' οὖν ἐδέδετο, οἱ Χριστιανοὶ συμφορὰν ποιούμενοι τὸ πρᾶγμα, πάντα ἐκίνουν, ἐξαρπάσαι πειρώμενοι αὐτόν. Εἶτ' ἐπεὶ τοῦτο ἦν ἀδύνατον, ἥγε ἄλλη θεραπεία πᾶσα οὐ παρέργως ἀλλά ξὺν σπουδῇ ἐγίγνετο· καὶ ἕωθεν μὲν εὐθὺς ἦν ὁρᾷν παρά τῷ δεσμωτηρίῳ περιμένοντα γραΐδια, χήρας τινάς, καὶ παιδιά ὀρφανά· οἱ δὲ ἐν τέλει αὐτῶν καὶ συνεκάθευδον ἔνδον μετ' αὐτοῦ, διαφθείροντες τοὺς δεσμοφύλακας· εἶτα δεῖπνα ποικίλα εἰςεκομίζετο, καὶ λόγοι ἱεροὶ αὐτῶν ἐλέγοντο, καὶ ὁ βέλτιστος Περεγρῖνος (ἔτι γὰρ τοῦτο ἐκαλεῖτο) καινός Σωκράτης ὑπ' αὐτῶν ὠνομάζετο.
   
Λόγω αυτών συνελήφθη ο Πρωτέας και τον έριξαν στη φυλακή, γεγονός που δεν του έδωσε και μικρό κύρος και του χρησίμευσε για την αγυρτεία και το κυνήγι της δόξας, τα οποία και λάτρευε. Όταν φυλακίστηκε, οι Χριστιανοί το θεώρησαν αυτό κοινή συμφορά και έκαναν τα πάντα για να δραπετεύσει. Αλλά επειδή αυτό στάθηκε αδύνατο, του συμπαραστάθηκαν όσο καλύτερα μπορούσαν. Από νωρίς το πρωί έβλεπε έξω από τη φυλακή να περιμένουν γριούλες και χήρες και ορφανά, ενώ οι αρχηγοί τους δωροδοκούσαν τους δεσμοφύλακες και μπαίναν στη φυλακή για να κοιμηθούν μαζί του. Του φέρνανε δε και διάφορα φαγητά και λέγανε προσευχές για χάρη του και τον σπουδαίο Περεγρίνο (γιατί και έτσι τον έλεγαν) τον θεωρούσαν ως νέο Σωκράτη.
[13]
Καὶ μὴν καὶ τῶν ἐν Ἀσίᾳ πόλεων ἐστὶν ὧν ἧκόν τινες, τῶν Χριστιανῶν στελλόντων ἀπὸ τοῦ κοινοῦ, βοηθήσοντες, καὶ ξυναγορεύσοντες, και παραμυθησόμενοι τὸν ἄνδρα. Ἀμήχανον δέ τι τὸ τάχος ἐπιδείκνυνται, ἐπειδάν τι τοιοῦτον γένηται, δημόσιον. Ἐν βραχεῖ γάρ, ἀφειδοῦσι πάντων. Καὶ δὴ καὶ τῷ Περεγρίνῳ πολλὰ τότε ἧκε χρήματα παρ' αὐτῶν ἐπὶ προφάσει τῶν δεσμῶν, καὶ πρόςοδον οὐ μικρὰν ταύτην ἐποιήσατο. Πεπείκασι γὰρ αὑτούς οἱ κακοδαίμονες, τὸ μὲν ὅλον ἀθάνατοι ἔσεσθαι, καὶ βιώσεσθαι τὸν ἀεὶ χρόνον. Παρ' ὃ καὶ καταφρονοῦσι τοῦ θανάτου, καὶ ἑκόντες αὑτούς ἐπιδιδόασιν οἱ πολλοί. Ἔπειτα δὲ ὁ νομοθέτης ὁ πρῶτος ἔπεισεν αὐτοὺς, ὡς ἀδελφοὶ πάντες εἶεν ἀλλήλων· ἐπειδὰν ἅπαξ παραβάντες, θεοὺς μὲν τοὺς Ἑλληνικοὺς ἀπαρνήσωνται, τὸν δὲ ἀνεσκολοπισμένον* ἐκεῖνον σοφιστὴν αὐτῶν προςκυνῶσι, καὶ κατὰ τοὺς ἐκείνου νόμους βιῶσι. Καταφρονοῦσιν οὖν ἁπάντων ἐξίσης, καὶ κοινὰ ἡγοῦνται, ἄνευ τινὸς ἀκριβοῦς πίστεως τὰ τοιαῦτα παραδεξάμενοι. Ἤν τοίνυν παρέλθῃ τις εἰς αὐτοὺς γόης, καὶ τεχνίτης ἄνθρωπος, καὶ πράγμασι χρῆσθαι δυνάμενος, αὐτίκα μάλα πλούσιος ἐν βραχεῖ ἐγένετο, ἰδιώταις ἀνθρώποις ἐγχανών.
   
Αλλά και από τις ασιατικές πόλεις έρχονταν Χριστιανοί απεσταλμένοι με χρήματα από τα κοινά και για να μιλήσουν υπέρ του και για να τον παρηγορήσουν. Είναι ασύλληπτο το πόσο γρήγορα ανταποκρίνονταν, όταν γινόταν κάτι τέτοιο· και πολύ γρήγορα και δε λυπόντουσαν τα έξοδα. Με πρόφαση τη φυλάκισή του δε, ο Περεγρίνος τους πήρε πολλά λεφτά και έκανε ένα διόλου μικρό κομπόδεμα. Διότι αυτοί οι κακορίζικοι έχουν πειστεί πως είναι αθάνατοι και θα ζήσουν για πάντα. Γι'αυτό και περιφρονούν το θάνατο και συχνά παραδίδονται σ'αυτόν με τη θέλησή τους. Έπειτα ο πρώτος νομοθέτης τους έπεισε πως είναι όλοι αδελφοί μεταξύ τους, αν αλλάξουν θρησκεία και απαρνηθούν τους ελληνικούς θεούς και προσκυνούν εκείνον τον σταυρωμένο* φιλόσοφο και ζουν σύμφωνα με τις εντολές του. Όλα τα περιφρονούνε και τα έχουν από κοινού, επειδή τα πίστεψαν αυτά χωρίς να ελέγξουν αν είναι ορθά. Αν λοιπόν εμφανιστεί ανάμεσά τους κάποιος άνθρωπος απατεώνας και γητευτής, που να μπορεί να το εκμεταλλευτεί αυτό, μπορεί να γίνει πολύ γρήγορα πλούσιος, εξαπατώντας απλούς ανθρώπους.
[...]
[16]
Ἐξῄει οὖν τὸ δεύτερον πλανησόμενος, ἱκανὰ ἐφόδια τοὺς Χριστιανοὺς ἔχων, ὑφ' ὧν δορυφορούμενος, ἐν ἅπασιν ἀφθόνοις ἦν. Καὶ χρόνον μέν τινα οὕτως ἐβόσκετο. Εἶτα παρανομήσας τι καὶ ἐς ἐκείνους, (ὤφθη γάρ τι, ὡς οἶμαι, ἐσθίων τῶν ἀποῤῥήτων αὐτοῖς) οὐκ ἔτι προςιεμένων αὐτῶν ἀπορούμενος [...]
   
Μετά από αυτά συνέχισε να περιπλανιέται, έχοντας ως εφόδιο τους Χριστιανούς που τον ακολουθούσαν και τους παρείχαν άφθονα ό,τι χρειαζόταν. Για αρκετό καιρό τρεφόταν μ'αυτό τον τρόπο. Αλλά έπειτα παρέβη κάποιο νόμο που είχαν (νομίζω πως τον είδανε να τρώει κάτι απαγορευμένο γι'αυτούς) και σταμάτησαν να τον βοηθούν και έγινε φτωχός [...]

* Σημειωτέον πως κατά τη ρωμαϊκή περίοδο ο όρος “ανασκολοπισμός” αναφέρεται και στη σταύρωση, αλλά και στο παλούκωμα.

“Περί της Περεγρίνου Τελευτής”, 11-13.16 (Έκδοση Λειψίας, 1829, Τόμος IV, σελ.172-176)

Μοιάζει πως ο Λουκιανός στηρίζει την άποψη πως υπήρξε πράγματι ένα άτομο ονόματι Ιησούς Χριστός. Ωστόσο ας μην ξεχνάμε το τρίτο κριτήριο -πότε έγραψε; Δεδομένου πως το χωρίο δε γράφτηκε πριν τα μέσα του 2ου αιώνα, δε μπορεί να μας δώσει άμεσες πληροφορίες για την ιστορικότητα του Ιησού. Ο Λουκιανός πρέπει να αντλεί από αλλού τις πληροφορίες του. Από πού όμως; Αφού δε μας λέει, δε μπορούμε να ξέρουμε στα σίγουρα, όμως ίσως και να χρησιμοποίησε σαν πηγή κάποιον από τους ιστορικούς που αναφέρουμε στο κεφάλαιο αυτό. Μπορεί και να αναπαράγει απλά ιστορίες συγχρόνων του Χριστιανών. Δε μας το λέει, οπότε δεν ξέρουμε τις πηγές του, αλλά μπορούμε να πούμε με ασφάλεια πως τα γραφόμενα του Λουκιανού δεν αποτελούν ανεξάρτητη επιβεβαίωση της ύπαρξης του Ιησού.

[ΣτΜ: Επιπλέον είναι προφανές πως ο Λουκιανός μεταφέρει τις πεποιθήσεις των Χριστιανών της εποχής, οπότε δεν είναι παράδοξο να γράφει πως οι Χριστιανοί πίστευαν σε έναν πραγματικό Ιησού. Έχουμε ήδη αναφέρει άλλωστε πως εκατό χρόνια είναι επαρκέστατος χρόνος για την αποκρυστάλλωση ενός θρύλου].

Το Εβραϊκό Ταλμούδ

Το Ταλμούδ είναι μια συλλογή εβραϊκών προφορικών νόμων και ραββινικών σχολιασμών που χρησιμοποιείται από τους Ορθόδοξους Εβραίους ακόμα και σήμερα ως συμπλήρωμα της Πεντατεύχου και περιέχει προφορικές παραδόσεις που καταγράφηκαν για πρώτη φορά γύρω στα 200 Κ.Χ. Περιέχει μερικές σκόρπιες αναφορές στον Ιησού, μία από τις οποίες είναι και η ακόλουθη:

Την παραμονή του Πάσχα ο Γεσού [1] απαγχονίστηκε. Για 40 μέρες πριν την εκτέλεση εστάλη ένας κήρυκας και διαλαλούσε: “Πρόκειται να λιθοβοληθεί επειδή έκανε μάγια και δελέασε τον Ισραήλ στην αποστασία. Όποιος μπορεί να πει κάτι υπέρ του, ας προσέλθει να ικετεύσει εκ μέρους του.” Αλλά επειδή δεν εμφανίστηκε τίποτα υπέρ του, απαγχονίστηκε την παραμονή του Πάσχα! [2] ― Ο Ούλλα είπε: “Νομίζετε μήπως ότι ήταν από εκείνους που θα μπορούσαν να είχαν αθωωθεί; Μήπως και δεν ήταν μεσίθ [=δελεαστής], για τους οποίους λέει η Γραφή “οὐκ ἐπιποθήσεις ἐπ᾿ αὐτῷ οὐδ᾿ οὐ μὴ σκεπάσῃς αὐτόν”; [Δευτ 13,9] Με τον Γεσού όμως ήταν διαφορετικά, διότι είχε συνδέσεις με την κυβέρνηση [ή τη βασιλική οικογένεια, δηλ. είχε επιρροή]. Οι ραββίνοι μας δίδαξαν: Ο Γεσού είχε πέντε μαθητές: Τον Ματτάι, το Νακάι, το Νεζέρ, τον Μπουνί και τον Τοντά. Όταν έφεραν τον Ματτάι [ενώπιον του δικαστηρίου] είπαν [στους δικαστές]: “Να εκτελεστεί ο Ματτάι; Δεν είναι γραμμένο, Ματτάι [πότε] ἥξω καὶ ὀφθήσομαι τῷ προσώπῳ τοῦ Θεοῦ;” [Ψλμ 41,3] Τότε ανταπάντησαν: “Ναι, ο Ματτάι θα εκτελεστεί, αφού είναι γραμμένο όταν ο Ματτάι ἀποθανεῖται, καὶ ἀπολεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ.” [Ψλμ 40,6] Όταν έφεραν τον Νακάι τους είπε: “Να εκτελεστεί ο Νακάι. Δεν είναι γραμμένο, Νακάι, [ἀθῷον] καὶ δίκαιον οὐκ ἀποκτενεῖς;” [Εξ 23,7] “Ναι”, ήταν η απάντηση, “ο Νακάι θα εκτελεστεί, αφού είναι γραμμένο πως ο Νακάι ἐν ἀποκρύφοις τοῦ ἀποκτεῖναι ἀθῷον.” [Ψλμ 9,29] Όταν έφεραν τον Νεζέρ, είπε: “Να εκτελεστεί ο Νεζέρ; Δεν είναι γραμμένο ἐξελεύσεται ράβδος [=νεζέρ] ἐκ τῆς ρίζης;” [Ησ 11,1] “Ναι”, είπανε, “ο Νεζέρ θα εκτελεστεί, αφού είναι γραμμένο πως σε πέταξαν από τον τάφο σου ως ζιζάνιο (=νεζέρ).” [3] Όταν έφεραν τον Μπουνί, είπε: “Να εκτελεστεί ο Μπουνί; Δεν είναι γραμμένο υἱὸς [=μπενί] πρωτότοκός;” [Εξ 4,22] “Ναι”, είπανε, “ο Μπουνί θα εκτελεστεί, αφού είναι γραμμένο ἐγὼ ἀποκτενῶ τὸν υἱόν σου [=μπινέ-κα] τὸν πρωτότοκον.” [Εξ 4,23] Και όταν έφεραν τον Τοντά, τους είπε: “Να εκτελεστεί ο Τοντά; Δεν είναι γραμμένο Ψαλμὸς εἰς ἐξομολόγησιν Τοντά”; [Ψλμ 99,1] “Ναι,” απάντησαν, “ο Τοντά θα εκτελεστεί, αφού είναι γραμμένο θυσία Τοντά αἰνέσεως δοξάσει με.” [Ψλμ 49,23]

Βιβλίο Sanhedrin 43a Γκεμαρά
(από το The Online Soncino Babylonian Talmud)
Ο Ebonmuse παραθέτει μόνο την πρώτη παράγραφο.

Το πρόβλημα με το Ταλμούδ είναι ότι δεν είναι αντικειμενική ιστορία, αλλά είναι πολέμιο κείμενο. Είναι προφανές ότι ο παραπάνω στίχος δεν είναι κάτι που όντως έγινε, αλλά η εβραϊκή απάντηση στην κατηγορία της Καινής Διαθήκης ότι η δίκη του Ιησού έγινε κρυφά και στα γρήγορα. Η όποια ιστορική αξία υπερκαλύπτεται από τη θεολογική προκατάληψη και αυτό ισχύει τόσο για τους Εβραίους που απαντούσαν σε χριστιανικές κατηγορίες, όσο και για τους Χριστιανούς που τις εξαπέλυαν. Όταν πλέον είχε ολοκληρωθεί η καταγραφή του Ταλμούδ, αιώνες μετά τον υποτιθέμενο θάνατο του Ιησού και μετά τον Ιουδαϊκό Πόλεμο που οδήγησε στην καταστροφή της Ιερουσαλήμ και το διασκορπισμό του Εβραϊκού λαού στα πέρατα της οικουμένης, οι ραββίνοι του 3ου αιώνα δε ήταν σε θέση να αποδείξουν πως ουδέποτε υπήρξε Ιησούς (για να μην αναφέρουμε πως επιπλέον δεν είχαν τα ερμηνευτικά εργαλεία που θα τους επέτρεπε να το θεωρήσουν ως βιώσιμη πιθανότητα). Θα τους ήταν πολύ πιο εύκολο να δεχθούν τις ιστορίες και να τις αλλάξουν ώστε να υποστηρίζουν τη δική τους θέση και αυτό ακριβώς έκαναν.

Επιπλέον το Ταλμούδ είναι άχρηστο ως ιστορικό κείμενο όχι μόνο επειδή διαφέρει δραματικά από τις χριστιανικές περιγραφές των γεγονότων, αλλά επειδή το ίδιο το Ταλμούδ φάσκει και αντιφάσκει όταν αναφέρεται στον Ιησού. Θα παρατηρήσατε στο προηγούμενο χωρίο πως λέει πως ο Ιησούς κρεμάστηκε και δε σταυρώθηκε. Αλλού λέει πως πέθανε δια λιθοβολισμού και όχι στο Γολγοθά, αλλά στη Λύδδα και όχι από τους Ρωμαίους, αλλά τους Εβραίους. Κάποιοι στίχοι του Ταλμούδ αναφέρουν πως ήταν γιος Ρωμαίου στρατιώτη [ΣτΜ: αυτό το αναφέρει και ο Κέλσος στην επίθεσή του στο Χριστιανισμό και ο εν λόγω στρατιώτης ονοματίζεται ως “Πάνθηρας”], αλλού πως ήταν μάγος. Μία αναφορά τον θέλει να ζει την περίοδο των Μακκαβαίων το 100 π.Κ.Χ., ενώ μια άλλη λέει πως οι γονείς του ήταν σύγχρονοι ενός ραββίνου που έζησε το 2ο αιώνα. Αναφορές τόσο κατακερματισμένες και σε τόση ασυμφωνία μεταξύ τους μας δείχνουν πως το Ταλμούδ δεν έχει ιστορική αξιοπιστία. Αν περιέγραφε πραγματικά ιστορικά γεγονότα δε θα περιείχε τόσες αντιφάσεις. Αυτό, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι γράφτηκε πολύ αργά, το καθιστούν εξαιρετικά αδύναμο στοιχείο της ιστορικότητας του Ιησού.

Σχόλια του Μεταφραστή:

Το κείμενο του Ebonmuse για το Ταλμούδ είναι πολύ περιορισμένο και είναι κρίμα γιατί υπάρχουν αρκετά χωρία στο Ταλμούδ τα οποία είτε σχετίζονται με τον Ιησού ρητά, είτε έχουν υποτεθεί ότι μπορεί να αναφέρονται σ'αυτόν πλαγίως. Αν και η βασική του κριτική είναι εύλογη, το άρθρο είναι ελλιπές· κάτι που προσπάθησα να διορθώσω εγώ.

Ένα εκτενές άρθρο για το θέμα του Ιησού στο Ταλμούδ γράφτηκε από τον Dennis McKinsey το 1994 (μπορείτε να το διαβάσετε σ'αυτή την ιστοσελίδα), αλλά ακόμα και αυτό δεν περιλαμβάνει όλες τις εμφανίσεις του Ιησού στο Ταλμούδ, κυρίως λόγω του ότι μόνο το Βαβυλωνιακό Ταλμούδ έχει μεταφραστεί στα Αγγλικά (είναι διαθέσιμο από την ιστοσελίδα ”The Online Soncino Babylonian Talmud”). Πάντως ό,τι μπόρεσα να βρω και να επιβεβαιώσω ο ίδιος θα το βρείτε παρακάτω.

Άμεσες Αναφορές

Τα ακόλουθα χωρία αναφέρονται λίγο-πολύ άμεσα στον Ιησού ή χρησιμοποιούν το όνομά του (αν και σχεδόν πάντα ο χαρακτηρισμός “Ναζωραίος” αναφέρεται στο χειρόγραφο του Μονάχου).

Σε μη λογοκριμένες εκδόσεις σ'αυτό το σημείο ακολουθεί: “και όχι ανόμοια με τον Ραββί Γιοσούα γιος του Περαχιά, ο οποίος έδιωξε τον Ιησού (το Ναζωραίο) και με τα δύο χέρια.”

Βιβλίο Sanhedrin 107b Γεμαρά, Υποσημείωση 13

Μόνο το χειρόγραφο του Μονάχου χρησιμοποιεί τον προσδιορισμό “Ναζωραίος” ή “Ναζαρηνός” (χωρίς το οποίο αυτό το χωρίο είναι παντελώς άχρηστο). Ο εν λόγω ραββίνος εμφανίζεται ξανά στο Sanhedrin 107b, όπου αναπτύσσεται περισσότερο και η σχέση του με αυτόν τον Ιησού.

Και τι απέγινε ο Ραββί Γιοσούα γιος του Περαχιά; — Όταν ο βασιλιάς Ιανναίος σκότωσε τους ραββίνους μας, ο Ραββί Γιοσούα γιος του Περαχιά (και ο Ιησούς) δραπέτευσαν στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Όταν ηρέμησαν τα πράγματα, ο Συμεών γιος του Σετάχ του έστειλε μήνυμα: “Από εμένα, (Ιερουσαλήμ) την άγια πόλη, προς εσένα, Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου (αδελφή μου). Ο σύζυγός μου βρίσκεται μαζί σου και είμαι απαρηγόρητη.” Σηκώθηκε, πήγε και βρήκε τον εαυτό του σε ένα συγκεκριμένο πανδοχείο, όπου του απέδωσαν μεγάλες τιμές. “Πόσο όμορφη είναι αυτή η Ακσάνια!” (η λέξη σημαίνει και το πανδοχείο και τον πανδοχέα. Ο Ραββί Γιοσούα το χρησιμοποίησε με την πρώτη έννοια· η απάντηση δείχνει ότι έγινε κατανοητό το δεύτερο). Τότε (ο Ιησούς) παρατήρησε, “Ραββί, τα μάτια της είναι στενά”. “Άθλιε”, τον επέπληξε, “με τέτοια περνάς τον καιρό σου;” Έβαλε να ηχήσουν 400 σάλπιγγες και τον αφόρισε. Εκείνος (ο Ιησούς) επέστρεψε πολλές φορές ενώπιόν του και τον παρακαλούσε, “Δέξου με!” Αλλά εκείνος τον αγνοούσε. Μια ημέρα εκείνος (ο Ραββί Γιοσούα) απήγγειλε τη Σέμα, όταν ο Ιησούς ήρθε ενώπιόν του. Είχε σκοπό να τον δεχθεί και του έκανε νόημα. Εκείνος (ο Ιησούς) νόμισε πως του έλεγε να φύγει και πήγε, έστησε όρθιο ένα τούβλο και το λάτρεψε. “Να μετανοήσεις”, του είπε (ο Ραββί Γιοσούα). Εκείνος απάντησε, “Αυτό έμαθα εγώ από εσένα: Εκείνος που αμαρτάνει και κάνει και άλλους να αμαρτήσουν, δεν έχει την πολυτέλεια της μετάνοιας”. Και ένας Διδάσκαλος είπε, “ο Ιησούς ο Ναζαρηνός ασχολήθηκε με μάγια και έκανε τον Ισραήλ να παραστρατήσει”.

Βιβλίο Sanhedrin 107b Γεμαρά, Υποσημείωση 17

Αυτό το απόσπασμα περιέχει αρκετές λέξεις-κλειδιά για να τραβήξει την προσοχή ενός απολογητή πεινασμένου για ιστορική επιβεβαίωση. Εδώ έχουμε “Αίγυπτο”, “πανδοχείο”, “αμάρτημα” και φυσικά το όνομα “Ιησούς ο Ναζαρηνός” (Σημειωτέον πως ενώ και το χειρόγραφο της Φλωρεντίας και της Καρλσρούης αναφέρεται όντως σε έναν Ιησού, μόνο το χειρόγραφο του Μονάχου προσθέτει το “Ναζαρηνός”.)

Αυτό το κομμάτι όμως μας διδάσκει τα εξής για τον Ιησού:

Η ίδια ιστορία βρίσκεται σχεδόν πανομοιότυπη και στο βιβλίο Sotah, 47a.

Ο Όνκελος, ο γιος του Κολονίκου, ήταν γιος της αδελφής του Τίτου. Σκεφτόταν να μεταστραφεί στον Ιουδαϊσμό. Πήγε και ανέστησε τον Τίτο από τους νεκρούς με μαγεία και τον ρώτησε: “Ποιος είναι ο πιο διάσημος στον άλλο κόσμο;” Απάντησε: “Ο Ισραήλ”. “Τότε να πάω με το μέρος τους;” Είπε: “Οι θρησκευτικές τους υποχρεώσεις είναι δύσκολες και δε θα μπορέσεις να τις τελέσεις. Πήγαινε να τους επιτεθείς σε εκείνον τον κόσμο και θα μπορέσεις να βρεθείς στην κορυφή, καθώς είναι γραμμένο οἱ ἐχθροὶ αὐτῆς εὐθηνοῦσαν [Θρ 1,5]. Όποιος παρενοχλεί τον Ισραήλ γίνεται κορυφαίος. Τον ρώτησε: “Ποια είναι η τιμωρία σου [στον άλλο κόσμο];” Απάντησε: “Αυτό που αποφάσισα εγώ για τον εαυτό μου. Κάθε μέρα μαζεύονται οι στάχτες μου και με κρίνουνε και μετά με καίνε και οι στάχτες μου σκορπίζονται στις επτά θάλασσες.” Έπειτα πήγε και ανέστησε τον Βαλαάμ με ξόρκια. Τον ρώτησε: “Ποιος είναι διάσημος στον άλλο κόσμο;” Απάντησε: “Ο Ισραήλ”. “Τότε,” είπε, “μήπως να πάω με το μέρος τους;” Απάντησε: “οὐ προσαγορεύσεις εἰρηνικὰ αὐτοῖς καὶ συμφέροντα αὐτοῖς πάσας τὰς ἡμέρας σου εἰς τὸν αἰῶνα. [Δευτ 23,7]” Έπειτα ρώτησε: “Ποια είναι η τιμωρία σου;” Απάντησε: “Βράζω σε καυτό σπέρμα”. Τότε πήγε και ανέστησε με ξόρκια τον Ιησού. [4] Τον ρώτησε: “Ποιος είναι διάσημος στον άλλο κόσμο;” Απάντησε: “Ο Ισραήλ.” “Να πάω με το μέρος τους;” Απάντησε: “Να θέλεις το καλό τους και όχι το κακό τους. Όποιος τους αγγίζει, αγγίζει το μάτι του.” Είπε: “Ποια είναι η τιμωρία σου;” Απάντησε: “Βράζω σε καυτά περιττώματα, αφού κάποιος διδάσκαλος είπε 'Όποιος χλευάζει τα λόγια των Σοφών τιμωρείται με το να βράζει σε καυτά περιττώματα'. Παρατήρησε τις διαφορές μεταξύ των αμαρτωλών του Ισραήλ και των προφητών των άλλων εθνών που λατρεύουν είδωλα. Έχει διδαχθεί: Παρατήρησε από αυτό το περιστατικό πόσο σοβαρό πράγμα είναι να ντροπιάσεις έναν άνθρωπο, γιατί ο Θεός συντάχθηκε με τον σκοπό του γιου του Κάμζα και κατέστρεψε τον Οίκο Του και έκαψε το Ναό Του.

Βιβλίο Sanhedrin 56b - 57a Γεμαρά

Προφανώς αυτό το χωρίο είναι καθαρά διδακτικό για τον αναγνώστη και δεν έχει βάση στην ιστορία (εκτός κι αν αρχίσουμε να λέμε πως μπορούμε να νεκραναστήσουμε κόσμο με μάγια και να πιάσουμε το κουτσομπολιό). Επίσης να παρατηρήσω πως αυτός που το έγραψε είχε ιδιαίτερη έφεση στο να σκαρφίζεται τιμωρίες προς γνώση και συμμόρφωση (Eww!)

Αναφώνησε: “Τον Ακιβά μου θύμησες”. Κάποτε περπατούσα στην πάνω αγορά της Σεπφώριδος, όταν συνάντησα έναν [από τους ακολούθους του Ιησού του Ναζαρηνού], ονόματι Ιακώβ από το Κεφάρ-Σεκανιά, [5] ο οποίος μου είπε: “Είναι γραμμένο στην Τορά σας οὐ προσοίσεις μίσθωμα πόρνης ... εἰς τὸν οἶκον Κυρίου τοῦ Θεοῦ σου [Δευτ 23,19] Μπορούν τέτοια λεφτά να χρησιμοποιηθούν για την ανέγερση του καταλύματος ενός Αρχιερέα;” Σ'αυτό εγώ δεν απάντησα. Μου είπε εκείνος: “Έτσι διδάχθηκα [από τον Ιησού τον Ναζαρηνό:] Ἐκ μισθωμάτων πορνείας συνήγαγε καὶ ἐκ μισθωμάτων πορνείας συνέστρεψεν. [Μιχ 1,7] Από βρωμιά προήλθαν, σε βρωμιά ας γυρίσουν”.

Βιβλίο ‘Abodah Zarah 17a Γεμαρά

Αυτό είναι από τα λίγα κομμάτια που δεν μπορεί να απορριφθεί ως γελοία προσπάθεια οικειοποίησης του Ταλμούδ. Βέβαια, το μόνο αξιόλογο τμήμα είναι εκεί που εμφανίζεται ένας “ακόλουθος του Ιησού” το οποίο όμως δεν είναι απαραίτητο να σημαίνει άμεσο μαθητή, αλλά απλό προσήλυτο. Επιπλέον η συγκεκριμένη ρήση δε είναι αναγνωρίσιμη ως ρήση του Ιησού. Το όνομα του Ιησού αναφέρεται μόνο στο χειρόγραφο του Μονάχου. Αυτός Ιακώβ από το Κεφάρ-Σεκανιά πάντως ξαναεμφανίζεται:

Συνέβη κάποτε στον Μπεν Ντάμα, γιο της αδελφής του Ραββί Ισμαήλ, να τον τσιμπήσει φίδι και ο Ιακώβ, ντόπιος του Κεφάρ Σεκανιά, ήρθε να τον γιατρέψει, αλλά ο Ραββί Ισμαήλ δεν τον άφησε. Τότε ο Μπεν Ντάμα είπε, “Αδελφέ μου, Ραββί Ισμαήλ, άφησέ τον να με γιατρέψει. Θα απαγγείλω κι έναν στίχο από την Τορά [για να αποδείξω] ότι επιτρέπεται”. Δεν πρόλαβε όμως να τελειώσει το λόγο και η ψυχή του αποχώρησε και πέθανε.

Βιβλίο ‘Abodah Zarah 27b Γεμαρά

Δεδομένου πως ο Ιακώβ εμφανίζεται ως οπαδός του Ιησού στο προηγούμενο χωρίο, έχουμε μια λογική αντίδραση του ραββίνου εδώ που δεν θέλει να του επιτρέψει να γιατρέψει τον ασθενή. Βέβαια δεν αναφέρεται αν είχε πρόθεση να τον γιατρέψει θαυματουργά ή με συμβατική ιατρική (γιατί υπάρχουν αναθέματα στο Ταλμούδ κατά της ίασης από ειδωλολάτρες).

Έμμεσες Αναφορές

Τα ακόλουθα χωρία αναφέρονται στον Ιησού είτε έμμεσα, είτε έχει θεωρηθεί πως αναφέρονται σ'αυτόν πλαγίως και συγκεκαλυμμένα (όπως το επόμενο, για παράδειγμα).

Και σκότωσαν τους βασιλείς της Μαδιάμ, πέρα από τους άλλους που είχαν σκοτωθεί ... καὶ τὸν Βαλαὰμ υἱὸν Βεὼρ ἀπέκτειναν ἐν ρομφαίᾳ. [Αρ 31,8] Τι δουλειά είχε ο Βαλαάμ εκεί; — Ο Ραββί Ιωνάθαν είπε: Πήγε για να πάρει την ανταμοιβή του για τις 24.000 Ισραηλίτες, το χαμό των οποίων είχε κανονίσει. Ο Μαρ Ζουτρά γιος του Τοβία σχολίασε στο όνομα του ραββί: Αυτό λέει ο κόσμος, “Όταν η καμήλα πήγε να ζητήσει κέρατα, της κόψαν και τα αυτιά που είχε”. Και τον Βαλαάμ, το γιο του Βεόρ του μάντη [ἀπέκτειναν ἐν τῇ ροπῇ [Ναυή 13,22] ]. Μάντης; Αφού προφήτης ήτανε! — Ο Ραββί Ιωνάθαν είπε: Αρχικά ήταν προφήτης, αλλά έπειτα μάντης [υποβιβάστηκε, δηλαδή]. Ο Ραββί Παπά παρατήρησε: Αυτό λέει ο κόσμος, “Αυτή που ήταν απόγονος πριγκήπων και αξιωματούχων, έκανε την πόρνη στους μαραγκούς”. Όντως τα τέκνα του Ισραήλ σκότωσαν με ξίφος αυτούς που σκότωσαν. Ο ραββί είπε: Τον υπέβαλαν σε τέσσερις θανάτους· λιθοβολισμό, κάψιμο, αποκεφαλισμό και στραγγαλισμό. Κάποιος μιν [=αιρετικός] είπε στον Ραββί Χανινά: Άκουσες πόσων ετών ήταν ο Βαλαάμ; — Απάντησε: Δεν είναι γνωστό, αλλά αφού είναι γραμμένο πως οι αιματοβαμμένοι και απατεώνες δε θα ζήσουν πάνω από τις μισές τους μέρες, [Ψλμ 54,24] [6] [είναι λογικό ακόλουθο] πως ήταν 33 ή 34 ετών. Ξαναμπήκε στη συζήτηση: Σωστά μίλησες. Εγώ προσωπικά είδα το Ημερολόγιο του Βαλαάμ, στο οποίο ήταν γραμμένο “ο Βαλαάμ ο χωλός ήταν 30 ετών όταν τον σκότωσε ο Φινέας ο Ληστής”.

Βιβλίο Sanhedrin 106 Γεμαρά

Αυτό το κομμάτι είναι ελαφρώς πιο κατανοητό γιατί θεωρείται από μερικούς ότι αναφέρεται στον Ιησού. Έχει αρκετές λέξεις-κλειδιά που θα τραβούσαν το μάτι ενός Χριστιανού. Λέξεις όπως “προφήτης”, “μαραγκός”, “33 ετών” αμέσως δημιουργούν συνειρμούς. Βέβαια, αγνοώντας το όνομα για την ώρα, αυτό το κομμάτι μας λέει για τον Ιησού:

Δεν υπάρχει τίποτε κοινό με την ευαγγελική περιγραφή του Ιησού. Προφανώς το Ταλμούδ θα περιείχε συκοφαντίες για τον Ιησού, αλλά εδώ το μόνο στοιχείο που ταιριάζει είναι ότι πέθαναν και οι δύο γύρω στα 30. Αν αφαιρεθούν και τα “συκοφαντικά” στοιχεία, το μόνο που μένει είναι ότι είχε μάνα ευγενή, πατέρα μάγο και ήταν υπεύθυνος για το θάνατο χιλιάδων· μια περιγραφή που απλά δεν μπορεί να αποδοθεί στον Ιησού.

Ο Herford πάντως θέλει τον Βαλαάμ να εμφανίζεται στο Ταλμούδ ως προτύπωση του Ιησού (διόλου απίθανο).

Και αυτό έκαναν στον γιο της Στάντα στη Λύδδα και τον κρέμασαν την παραμονή του Πάσχα. Ο γιος του Στάντα ήταν ο γιος της Πάντιρα; Ο Ραββί Χισδά είπε: Ο σύζυγος ήταν ο Στάντα, η ερωμένη η Πάντιρα. Αλλά δεν ήταν ο σύζυγος ο Πάππος ο γιος του Ιούδα; — Το όνομα της μητέρας του ήταν Στάντα. Αλλά μητέρα του ήταν η Μίριαμ, μια κομμώτρια; [megaddela neshayia] — Όπως λένε στην Πουμπαντίθα, αυτή η γυναίκα έφυγε από το σύζυγό της. [διέπραξε μοιχεία, δηλαδή]

Βιβλίο Sanhedrin 67a Γεμαρά, Υποσημείωση 12

Το χωρίο αυτό προσωπικά δεν μπορώ να καταλάβω γιατί αναφέρεται σε απολογητικές πηγές. Δεν ταιριάζει τίποτα· ούτε ονόμα, ούτε τοποθεσία, ούτε τρόπος θανάτου. Φροντίζει να μας ενημερώσει βέβαια, για το ζήτημα, ο εκδότης του βιβλίου, καθώς το παραπάνω σχόλιο συνεχίζει.

Αναφέρεται στις υποσημειώσεις πως ο T. Herford, στο βιβλίο του “Ο Χριστιανισμός στο Ταλμούδ” (σελ.37) θεωρεί πως αυτός ο Μπεν Στάντα είναι ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ. Συνδέει δε το όνομα αυτό με τον όρο “seditious” (=που προκαλεί αναστάτωση) και θεωρεί πως σχετίζεται με τον “Αιγύπτιο” (Πρξ 21,37-39, [7] Ιώσηπος, Εβρ.Αρχ. XX.8.6 [8]) που έλεγε πως ήταν προφήτης και οδήγησε τους ακολούθους του στο Όρος των Ελαιών, απ'όπου και τον εκδίωξε ο Επίτροπος Φήλιξ και ο οποίος αργότερα μπορεί να μπερδεύτηκε με τον Ιησού. Ο εκδότης δικαίως λέει πως αυτό αγνοεί τα στοιχεία του ίδιου του Ταλμούδ, αφού αναφέρεται πως ο Πάππος του Ιούδα έζησε κοντά 100 χρόνια μετά τον Ιησού (Git. 90a). Το όνομα της μητέρας του σίγουρα δεν είναι αξιοσημείωτο, ενώ το “megaddela neshayia” ενδεχομένως να δημιούργησε κάποια σύγχυση με τη Μαρία της Μαγδαληνή.

Είναι γενικά αποδεκτό πάντως πως το χωρίο αυτό αναφέρεται στην εκτέλεση κάποιου ψευδοπροφήτη κατά το 2ο αιώνα στη Λύδδα.

Παρόμοιο είναι και το ακόλουθο χωρίο, παραλλαγή του παραπάνω:

Ήταν όμως γιος του Στάντα; Σίγουρα ήταν γιος της Πάντιρα. — Είπε ο Ραββί Χισδά: Ο σύζυγος ήταν ο Στάντα, η ερωμένη η Πάντιρα. Αλλά ο σύζυγος ήταν ο Πάππος ο γιος του Ιούδα; — Η μητέρα του ήταν η Στάντα. Αλλά η μητέρα του ήταν η Μίριαμ η κομμώτρια; — Είναι όπως λέμε εμείς στην Πουμπεντίθα: Αυτή ήταν άπιστη στο σύζυγό της.

Βιβλίο Shabbath 104b Γεμαρά, Υποσημείωση 19

 

Ο βλάσφημος τιμωρείται μόνο αν πει το [θείο] όνομα. Ο Ραββί Γιοσουά Μπαρ Καρά είπε: Όλη την ημέρα [της δίκης] οι μάρτυρες εξετάζονται χρησιμοποιώντας υποκατάστατο για το θείο όνομα, οπότε “είθε ο JOSE να πατάξει τον JOSE”. [9] Όταν η δίκη τελείωσε, ο κατηγορούμενος δεν εκτελέστηκε βάσει αυτών των στοιχείων, αλλά όλοι απομακρύνθηκαν [από το δικαστήριο] και στον κύριο μάρτυρα είπαν [οι δικαστές] “Πες επακριβώς τι άκουσες”. Τότε το έκανε [χρησιμοποιώντας το θείο όνομα]. Οι δικαστές τότε σηκώθηκαν και έσχισαν τα ρούχα τους· το σχίσιμο αυτό δεν έπρεπε να ξαναραφτεί. Ο δεύτερος μάρτυρας είπε: “Και εγώ τα ίδια άκουσα” [αλλά χωρίς να πει το θείο όνομα] και ο τρίτος είπε: “Και εγώ έτσι άκουσα”.

Βιβλίο Sanhedrin 55b-56a Μισνά

Αυτό το απόσπασμα από το Ταλμούδ είναι ιδιαίτερα παράξενο. Αν δε σας έλεγα πως χρησιμοποιείται ως αναφορά του Ιησού, ούτε που θα πήγαινε το μυαλό σας. Όπως αναφέρεται και σε μια υποσημείωση στο κυρίως κείμενο, η αναφορά αυτή είναι για τη δίκη με κατηγορία βλασφημίας ενός προφανώς Χριστιανού που ακούστηκε να λέει πως ο JOSE μπορεί να πατάξει τον JOSE. Υποτίθεται πως το πρώτο JOSE αντικαθιστά το όνομα του Ιησού και το δεύτερο το Θεό· είπε δηλαδή πως ο Ιησούς είναι ισχυρότερος από το Θεό (το οποίο ήταν διαδεδομένη άποψη μεταξύ των Εβραίων Χριστιανών της εποχής). Βέβαια, πως μπορεί αυτό να χρησιμοποιηθεί ως ιστορική απόδειξη της ύπαρξης του Ιησού, ακόμα δεν έχω καταλάβει.

Είπε ο Ραββί Συμεών Μπαρ Άζαϊ: Βρήκα έναν κύλινδρο με γενεαλογικά αρχεία στην Ιερουσαλήμ και μέσα ήταν γραμμένο πως ο τάδε είναι μπάσταρδος [έχοντας γεννηθεί] από [την παράνομη ένωση με] μια παντρεμένη γυναίκα, το οποίο επιβεβαιώνει την άποψη του Ραββί Γιοσούα.

Βιβλίο Yebamoth 49a Μισνά

Σηκώνω τα χέρια ψηλά. Τι συμπέρασμα να βγάλει κανείς εδώ. Μου αρέσει που καταγράφηκε κιόλας, αυτό στο Ταλμούδ. Το τμήμα αυτό δε λέει απολύτως τίποτα (εκτός από το ότι κάποτε στα Ιεροσόλυμα γεννήθηκε ένα μπάσταρδο – συγκλονιστικό!)

Λοιπές Αναφορές

Ακολουθεί ένας πίνακας με σταχυολογημένα χωρία από το άρθρο της Wikipedia για τον Ιησού στο Ταλμούδ. Επειδή προέρχονται από πηγές που δεν έχουν μεταφραστεί στα Αγγλικά, δεν μπορώ να εγγυηθώ για την ακρίβεια των στοιχείων. Ο πίνακας συμπληρώνεται με τη λίστα των χωρίων που εμφανίζονται στο άρθρο, για να έχετε μια πλήρη λίστα με τις εμφανίσεις του Ιησού στο Ταλμούδ.

Τα αρχικά μπροστά από το όνομα του βιβλίου αναφέρεται στην πηγή, όπως φαίνονται παρακάτω:

ΒΙΒΛΙΟ & ΧΩΡΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ
ή ΕΚΔΟΣΗ
J ‘Abodah Zarah 2:2/7 κάποιος ... του ψιθύρισε εν ονόματι του Ιησού γιου της Πάντερα. Βενετίας
J ‘Abodah Zarah 2:2/12 Ο Ιακώβ ... ήρθε να τον γιατρέψει. Του είπε: θα σου μιλήσουμε εν ονόματι του Ιησού γιου της Πάντερα. Βενετίας
J Shabboth 14:4/8 κάποιος ... του ψιθύρισε εν ονόματι του Ιησού γιου της Πάντερα.
J Shabboth 14:4/13 Ο Ιακώβ ... ήρθε εν ονόματι του Ιησού Πάντερα για να τον γιατρέψει.
Q 1:8(3) Ο Ιακώβ ... ήρθε να τον γιατρέψει εν ονόματι του Ιησού γιου της Πάντερα
Q 1:8(3) Ο Ιακώβ ... ήρθε να τον γιατρέψει εν ονόματι του Ιησού γιου της Πάντερα Βατικανού 291
Οξφόρδης 164
Pesaro 1519
Q 1:8(3) Μου είπε μία λέξη εν ονόματι του Ιησού γιου της Πάντερα Βατικανού 291
Οξφόρδης 164
Pesaro 1519
T Hullin 2:22f Ήρθε ο Ιακώβ ... να τον γιατρέψει εις το όνομα του Ιησού, γιου της Πάντερα Λονδίνου
Βιέννης
T Hullin 2:24 Μου είπε λόγο αιρετικό εν ονόματι του Ιησού γιου της Πάντιρι
B ‘Abodah Zarah 17a [...] Κάποτε περπατούσα στην πάνω αγορά της Σεπφώριδος, όταν συνάντησα έναν [από τους ακολούθους του Ιησού του Ναζαρηνού], ονόματι Ιακώβ από το Κεφάρ-Σεκανιά [...]
B ‘Abodah Zarah 27b Συνέβη κάποτε στον Μπεν Ντάμα, γιο της αδελφής του Ραββί Ισμαήλ, να τον τσιμπήσει φίδι και ο Ιακώβ, ντόπιος του Κεφάρ Σεκανιά, ήρθε να τον γιατρέψει, αλλά ο Ραββί Ισμαήλ δεν τον άφησε. [...]
B Sanhedrin 43a Την παραμονή του Πάσχα ο Γεσού απαγχονίστηκε. [...] Οι ραββίνοι μας δίδαξαν: Ο Γεσού είχε πέντε μαθητές [...]
B Sanhedrin 55b-56a [...] “Πες επακριβώς τι άκουσες”. Τότε το έκανε [χρησιμοποιώντας το θείο όνομα]. Οι δικαστές τότε σηκώθηκαν και έσχισαν τα ρούχα τους· το σχίσιμο αυτό δεν έπρεπε να ξαναραφτεί. [...]
B Sanhedrin 56b-57a [...] Τότε πήγε και ανέστησε με ξόρκια τον Ιησού [...] Μονάχου
Βατικανού
B Sanhedrin 67a [...] Αλλά μητέρα του ήταν η Μίριαμ, μια κομμώτρια; — Όπως λένε στην Πουμπαντίθα, αυτή η γυναίκα έφυγε από το σύζυγό της.
B Sanhedrin 106 [...] Πήγε για να πάρει την ανταμοιβή του για τις 24.000 Ισραηλίτες, το χαμό των οποίων είχε κανονίσει. [...] ο Βαλαάμ ο χωλός ήταν 30 ετών όταν τον σκότωσε ο Φινέας ο Ληστής”.
B Sanhedrin 107b και όχι ανόμοια με τον Ραββί Γιοσούα γιος του Περαχιά, ο οποίος έδιωξε τον Ιησού (το Ναζωραίο) και με τα δύο χέρια. Μονάχου
B Sanhedrin
B Sotah
107b
47a
[...] Τότε (ο Ιησούς) παρατήρησε, “Ραββί, τα μάτια της είναι στενά”. “Άθλιε”, τον επέπληξε, “με τέτοια περνάς τον καιρό σου;” [...] Φλωρεντίας
Καρλσρούης
Μονάχου
B Shabbath 104b [...] Αλλά η μητέρα του ήταν η Μίριαμ η κομμώτρια; — Είναι όπως λέμε εμείς στην Πουμπεντίθα: Αυτή ήταν άπιστη στο σύζυγό της.
B Yebamoth 49a [...] Βρήκα έναν κύλινδρο με γενεαλογικά αρχεία στην Ιερουσαλήμ και μέσα ήταν γραμμένο πως ο τάδε είναι μπάσταρδος [...]

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Το χειρόγραφο του Μονάχου προσθέτει “ο Νασαρηνός”
2 Το φλωρεντιανό χειρόγραφο προσθέτει “και παραμονή του Σαββάτου”
3 Αυτό προέρχεται από το Ησ 14,19, αλλά το συγκεκριμένο τμήμα δεν υπάρχει στη μετάφραση των Ο΄.
4 Το "Ιησούς" αναφέρεται στα χειρόγραφα του Μονάχου και του Βατικανού. Το χειρόγραφο του Βίλνιους αναφέρεται σε "αμαρτωλούς του Ισραήλ".
5 Στα σχόλια του Soncino Babylonian Talmud αναφέρεται πως ο Ιακώβ αυτός μπορεί να εννοείται είτε ο Ιάκωβος του Αλφαίου, είτε ο Ιάκωβος ο Μικρός.
6 ἄνδρες αἱμάτων καὶ δολιότητος οὐ μὴ ἡμισεύσωσι τὰς ἡμέρας αὐτῶν (Ψλμ 54,24)
7 37 μέλλων τε εἰσάγεσθαι εἰς τὴν παρεμβολὴν ὁ Παῦλος λέγει τῷ χιλιάρχῳ· Εἰ ἔξεστί μοι εἰπεῖν τι πρός σε; ὁ δὲ ἔφη· Ἑλληνιστὶ γινώσκεις; 38 οὐκ ἄρα σὺ εἶ ὁ Αἰγύπτιος ὁ πρὸ τούτων τῶν ἡμερῶν ἀναστατώσας καὶ ἐξαγαγὼν εἰς τὴν ἔρημον τοὺς τετρακισχιλίους ἄνδρας τῶν σικαρίων; 39 εἶπε δὲ ὁ Παῦλος· Ἐγὼ ἄνθρωπος μέν εἰμι Ἰουδαῖος Ταρσεὺς, τῆς Κιλικίας οὐκ ἀσήμου πόλεως πολίτης· δέομαι δέ σου, ἐπίτρεψόν μοι λαλῆσαι πρὸς τὸν λαόν. (Πρξ 21,37-39)
8 167 Τὰ μὲν οὖν τῶν λῃστῶν ἔργα τοιαύτης ἀνοσιότητος ἐπλήρου τὴν πόλιν, οἱ δὲ γόητες καὶ ἀπατεῶνες ἄνθρωποι τὸν ὄχλον ἔπειθον αὐτοῖς εἰς τὴν ἐρημίαν ἕπεσθαι: 168 δείξειν γὰρ ἔφασαν ἐναργῆ τέρατα καὶ σημεῖα κατὰ τὴν τοῦ θεοῦ πρόνοιαν γινόμενα. καὶ πολλοὶ πεισθέντες τῆς ἀφροσύνης τιμωρίας ὑπέσχον: ἀναχθέντας γὰρ αὐτοὺς Φῆλιξ ἐκόλασεν. 169 ἀφικνεῖται δέ τις ἐξ Αἰγύπτου κατὰ τοῦτον τὸν καιρὸν εἰς Ἱεροσόλυμα προφήτης εἶναι λέγων καὶ συμβουλεύων τῷ δημοτικῷ πλήθει σὺν αὐτῷ πρὸς ὄρος τὸ προσαγορευόμενον ἐλαιῶν, ὃ τῆς πόλεως ἄντικρυς κείμενον ἀπέχει στάδια πέντε: 170 θέλειν γὰρ ἔφασκεν αὐτοῖς ἐκεῖθεν ἐπιδεῖξαι, ὡς κελεύσαντος αὐτοῦ πίπτοι τὰ τῶν Ἱεροσολυμιτῶν τείχη, δι᾽ ὧν καὶ τὴν εἴσοδον αὐτοῖς παρέξειν ἐπηγγέλλετο. 171 Φῆλιξ δ᾽ ὡς ἐπύθετο ταῦτα, κελεύει τοὺς στρατιώτας ἀναλαβεῖν τὰ ὅπλα καὶ μετὰ πολλῶν ἱππέων τε καὶ πεζῶν ὁρμήσας ἀπὸ τῶν Ἱεροσολύμων προσβάλλει τοῖς περὶ τὸν Αἰγύπτιον, καὶ τετρακοσίους μὲν αὐτῶν ἀνεῖλεν, διακοσίους δὲ ζῶντας ἔλαβεν. 172 ὁ δ᾽ Αἰγύπτιος αὐτὸς διαδρὰς ἐκ τῆς μάχης ἀφανὴς ἐγένετο. πάλιν δ᾽ οἱ λῃσταὶ τὸν δῆμον εἰς τὸν πρὸς Ῥωμαίους πόλεμον ἠρέθιζον μηδὲν ὑπακούειν αὐτοῖς λέγοντες, καὶ τὰς τῶν ἀπειθούντων κώμας ἐμπιπράντες διήρπαζον.
9 Το "JOSE" είναι μια λέξη που χρησιμοποιείται στο κείμενο για να αντικαταστήσει το όνομα του Θεού, που είναι λέξη-ταμπού στον Ιουδαϊσμό και απαγορεύεται να εκφέρεται. Ενδιαφέρον είναι ότι όχι μόνο αποτελείται από 4 γράμματα, όπως και το κανονικό όνομα του Θεού, αλλά έχει και την ίδια αριθμολογική αξία βάσει του εβραϊκού αλφαβήτου. (βλ. και εδώ)

Θαλλός

Το πραγματικό όνομα του ιστορικού που σήμερα ονομάζουμε Θαλλό μας είναι άγνωστο και τα γραφόμενά του δε σώζονται μέχρι σήμερα. Ο μόνος λόγος που ξέρουμε το οτιδήποτε για το άτομό του είναι επειδή αναφέρεται σε κείμενα τρίτων. Τον 9ο αιώνα ένας Χριστιανός ονόματι Γεώργιος Σύγκελλος μεταφέρει τα γραφόμενα ενός Χριστιανού του 3ου αιώνα, του Ιούλιου Αφρικανού, ο οποίος με τη σειρά του αναφέρει το έργο ενός τρίτου άνδρα που έγραψε μια ιστορία της ανατολικής Μεσογείου μεταξύ 50 και 100 Κ.Χ. Το πραγματικό όνομα του άνδρα αυτού είναι αβέβαιο μιας και το χειρόγραφο είναι κατεστραμμένο και λείπει ένα γράμμα, αλλά το πιθανό είναι να λεγότανε “Θαλλός”. Βέβαια δεν έχουμε ούτε και πρωτότυπα έργα του Αφρικανού και προφανώς ένα σπάραγμα από τρίτο χέρι μετά από 8 αιώνες είναι τραγικά αδύναμο ως αποδεικτικό στοιχείο. Αν πιστέψουμε όμως και τον Σύγκελλο και τον Αφρικανό (μιας και δεν έχουμε τα πρωτότυπα), η ιστορία του Θαλλού αναφέρει το τρίωρο σκοτάδι κατά τη σταύρωση του Ιησού.

Όπως ήδη είπα, ως μαρτυρία αυτή είναι τόσο απελπιστικά αδύναμη που θα μπορούσαμε να την απορρίψουμε συλλήβδην. Αναφορές από τρίτο χέρι δεν είναι επαρκής απόδειξη για ένα παγκόσμιο σκότος που θα έπρεπε να είχαν προσέξει οι πάντες. Επιπλέον, ο ίδιος ο Θαλλός δεν το αναφέρει ως αξιοπερίεργο. Ο Σύγκελλος γράφει πως ο Αφρικανός είπε:

Καθ' ὅλου τοῦ κόσμου σκότος ἐπήγετο φοβερώτατον, σεισμῷ τε αἱ πέτραι διερρήγνυντο καὶ τὰ πολλὰ Ἰουδαίας καὶ τῆς λοιπῆς γῆς κατερρίφθη. Τοῦτο τὸ σκότος ἔκλειψιν τοῦ ἡλίου Θάλλος ἀποκαλεῖ ἐν τρίτῃ τῶν ἱστοριῶν, ὡς ἐμοὶ δοκεῖ, ἀλόγως. Ἑβραῖοι γὰρ ἄγουσι τὸ πάσχα κατὰ σελήνην ιδ΄, πρὸ δὲ μιᾶς τοῦ πάσχα τὰ περὶ τὸν σωτῆρα συμβαίνει. Ἔκλειψις δὲ ἡλίου σελήνης ὑπερλθούσης τὸν ἥλιον γίνεται· ἀδύνατονδὲ ἐν ἄλλῳ χρὀνῳ, πλὴν ἐν τῷ μεταξύ μιᾶς καὶ τῆς πρὸ αὐτῆς κατὰ τὴν σύνοδον αὐτὴν ἀποβῆναι. Πῶς οὖν ἔκλειψις νομισθείη κατὰ διάμετρον σχεδὸν ὑπαρχούσης τῆς σελήνης ἡλίῳ;

Χρονογραφίαι, Έκδοση Βόννης 1829, Τόμος Ι, v.257 (σελ. 609-610)
”Αφρικανού περί των κατά το σωτήριον πάθος και την ζωοποιόν ανάστασιν”

Το εβραϊκό Πάσχα είναι κοντά σε πανσέληνο και είναι αδύνατον να συμβεί έκλειψη με πανσέληνο, πόσο μάλλον μία που θα κρατούσε και τρεις ώρες, οπότε ο Αφρικανός θα είχε δίκιο να αμφιβάλλει, εάν όντως ο Θαλλός έγραψε αυτά που του αποδίδονται. Δεν ξέρουμε όμως τι έγραψε ο Θαλλός μιας και δεν μεταφέρονται αυτολεξεί τα λεγόμενά του. Οι αστρονόμοι έχουν υπολογίσει πως όντως έγινε μια ηλιακή έκλειψη το Νοέμβριο του 29 Κ.Χ. Δεν είναι πιθανό ο Θαλλός να κατέγραψε αυτή την έκλειψη και η σύνδεση με το σκότος της σταύρωσης να έγινε από τον Αφρικανό, που νόμισε λανθασμένα πως ο Θαλλός προσπαθούσε να εξηγήσει το μυστηριώδες τρίωρο σκοτάδι; Και όλα αυτά υπό την προϋπόθεση πως τα λεγόμενα του Θαλλού μεταφέρθηκαν σωστά από τον Αφρικανό και τα λεγόμενα και των δύο από τον Σύγκελλο. Δεδομένου ότι κανένας κρίκος αυτής της αλυσίδας δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί, δεν υπάρχει κανένας λόγος να δεχθούμε ότι ο Θαλλός στηρίζει την ευαγγελική περιγραφή της σταύρωσης.

Φλέγων ο Τραλλεύς

Καθώς φτάνουμε στο τέλος της λίστας, εδώ συναντούμε τον Φλέγοντα από τις Τράλλεις, ένα συγγραφέα που έζησε γύρω στα 140 Κ.Χ. Όπως και ο Θαλλός, αναφέρεται ως μάρτυρας του θαυμαστού σκότου την ώρα της σταύρωσης. Ομοίως με το Θαλλό, τα σημαντικότερα έργα του, τα “Χρονικα” και οι “Ολυμπιάδαι” έχουν χαθεί και ο μόνος λόγος που γνωρίζουμε το οτιδήποτε για τα περιεχόμενά τους είναι από αναφορές σε μεταγενέστερους Χριστιανούς σχολιαστές, όπως ο Ωριγένης, ο Ευσέβιος και ο Ιούλιος Αφρικανός. Και οι τρεις τους αναφέρουν τον Φλέγοντα για να αποδείξουν το σκότος. Για παράδειγμα ο Ιούλιος Αφρικανός [ΣτΜ: όπως τον μεταφέρει ο Γεώργιος Σύγκελλος] λέει τα εξής:

Ἔστω δὴ, συναρπαζέτω τοὺς πολλοὺς τὸ γεγενημένον καὶ τὸ κοσμικὸν τέρας ἡλίου ἔκλειψις ὑπονοείσθω ἐν τῇ κατὰ τὴν ὄψιν. Φλέγων ἱστορεῖ ἐπὶ Τιβερίου Καίσαρος ἐν πανσελήνῳ ἔκλειψιν ἡλίου γεγονέναι τελείαν ἀπό ὥρας ἕκτης μέχρις ἐνάτης, δηλῶν ὡς ταύτην.

Χρονογραφίαι, Έκδοση Βόννης 1829, p.323 (σελ. 610)
”Αφρικανού περί των κατά το σωτήριον πάθος και την ζωοποιόν ανάστασιν”

Και ο Ευσέβιος, ο μόνος που μεταφέρει τα λόγια του Φλέγοντα αυτολεξεί, λέει:

Jesus Christus, secundum prophetias, quae de eo fuerant praelocutae, ad passionem venit anno Tiberii 18, quo tempore etiam in aliis ethnicorum commentariis haec ad verbum scripta reperimus: Solis facta defectio, Bithynia terraemotu concussa, et in urbe Nicaena aedes plurimae corruerunt: quae omnia his congruunt, quae in passione Salvatoris acciderunt. Scribit vero super his et Phlegon, qui olympiadarum egregius supputator est, in XIII libro ita dicens: Ο Ιησούς Χριστός, σύμφωνα με τις προφητείες που προειπώθηκαν γι'αυτόν, μαρτύρησε το 18ο έτος του Τιβερίου και βρήκαμε τα ακόλουθα πράγματα γραμμένα γι'αυτό το έτος στις ιστορίες των Εθνικών: Έγινε μία έκλειψη, η Βιθυνία χτυπήθηκε από σεισμό και πολλά κτίρια στην πόλη της Νίκαιας γκρεμίστηκαν. Όλα αυτά συμπίπτουν με τα γεγονότα του πάθους του Σωτήρα μας. Ο Φλέγων, που ήταν εξαιρετικός υπολογιστής των Ολυμπιάδων, στο 13ο βιβλίο γράφει τα ακόλουθα:
"Quarto autem anno CCII olympiadis, magna et excellens inter omnes, quae ante eam acciderant, defectio solis est facta; dies hora sexta in tenebrosam noctem versus, ut stellae in caelo visae sint, terraeque motus in Bithynia Nicaenae urbis multas aedes subvertit." "Στο τέταρτο έτος της 202ης Ολυμπιάδας [32 Κ.Χ.] έγινε μια έκλειψη του ηλίου, μεγαλύτερη από οποιαδήποτε είχε συμβεί στο παρελθόν. Την 6η ώρα, η μέρα σκοτείνιασε ως νύχτα και τα αστέρια φάνηκαν στον ουρανό. Ένας σεισμός στη Βιθυνία, κατέστρεψε πολλά κτίρια στη Νίκαια."
Argumentum autem hujus rei, quod Salvator isto anno passus sit, Evangelium praebet Johannis, in quo scribitur, post decimum quintum annum Tiberii Caesaris, tribus annis Dominum praedicasse. Josephus etiam vernaculus Judaeorum scriptor, circa haec tempora die Pentecostes sacerdotes primum commotionem locorum, et quosdam sonitus sensisse testatur. Deinde ex adyto Templi repentinam subito erupisse vocem dicentium: "Transmigremus ex his sedibus." Scribit autem supra dictus vir, quod eodem anno Pilatus praeses secreto noctis imagines Caesaris in templo statuerit. Et haec prima seditionis et turbarum Judaeis causa exstiterit. Απόδειξη πως τα πάθη του Σωτήρα μας συνέβησαν αυτό το έτος, παρέχει το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλια, το οποίο γράφει πως ο Κύριός μας δίδαξε για 3 χρόνια μετά το 15ο έτος του Τιβερίου.* Και ο Ιώσηπος, ο ντόπιος ιστορικός των Εβραίων διηγείται πως περίπου αυτό τον καιρό, την ημέρα της Πεντηκοστής, πρώτοι οι ιερείς παρατήρησαν κάποια κίνηση και θόρυβο και ξαφνικά ακούστηκε μια φωνή μέσα από το άδυτο του Ναού να λέει: “Ας αποχωρήσουμε από εδώ”. Ο Ιώσηπος λέει επίσης πως το ίδιο έτος ο κυβερνήτης Πιλάτος κρυφά τη νύχτα έστησε κάποια αγάλματα του Καίσαρα στο Ναό και αυτή ήταν η πρώτη αιτία εξέγερσης και αναταραχών για τους Εβραίους.
* Το 15ο έτος του Τιβερίου το αναφέρει ο Λουκάς και όχι ο Ιωάννης.

Ευσεβίου “Παντοδαπή Ιστορία”, βιβλίο 2, σελ. 256-258 (202η Ολυμπιάδα)
από τη λατινική μετάφραση Ιερονύμου που βασίστηκε σε αρμένικη μετάφραση (το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο δε σώζεται)
Η μετάφραση στα Ελληνική είναι βασισμένη σε αυτή την αγγλική μετάφραση.

Βέβαια θυμηθείτε το τρίτο κριτήριο. Ο Φλέγων έζησε προφανώς πολύ αργά για να τα δει όλα αυτά ο ίδιος. Δεν μπορεί να προσφέρει ανεξάρτητη μαρτυρία του σκότους.

Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε το πρώτο κριτήριο, που έχει σχέση με την αξιοπιστία του Φλέγοντα ως ιστορικού. Απ'όσο ξέρουμε δεν ήταν Χριστιανός, οπότε δεν υπάρχει λόγος να τον κατηγορήσουμε ότι εφηύρε την ιστορία για να στηρίξει τις πεποιθήσεις του. Φαίνεται όμως πως ο Φλέγων αγαπούσε ιδιαίτερα τις συναρπαστικές και θαυμαστές ιστορίες ασχέτως πηγής και δεχόταν ως αληθινά πολλά αδύνατα πράγματα. Το βιβλίο του “Περί Θαυμάτων” περιέχει ιστορίες για ζωντανούς κενταύρους, φαντάσματα, άνδρες που γέννησαν, μια προφήτισσα χιλίων ετών, ένα πτώμα που είπε προφητείες σε ένα πεδίο μάχης και το κεφάλι του Ρωμαίου στρατηγού Πόπλιου, το οποίο συνέχισε να μιλάει ακόμα και όταν ένας τεράστιος κόκκινος λύκος κατασπάραξε το σώμα του.

Όταν έγραψε ο Φλέγων στα μισά του 2ου αιώνα, η χριστιανική μυθολογία για τη σταύρωση σίγουρα θα είχε διαδοθεί. Πολύ πιθανόν ο Φλέγων, που λάτρευε τέτοιες φανταστικές ιστορίες, να την άκουσε και να την αναπαρήγαγε άκριτα. Ένας συγγραφέας τόσο αναξιόπιστος, και που εν πάσι περιπτώσει μας είναι γνωστός μόνο δια μέσου Χριστιανών, οι οποίοι μπορεί και να παράλλαξαν τα γραφόμενά του, δεν μπορεί θα θεωρηθεί αξιόπιστη ιστορική μαρτυρία.

Κέλσος

Η ενότητα αυτή έχει προστεθεί για πληρότητα από τον μεταφραστή
και δεν αποτελεί τμήμα του αρχικού κειμένου του Ebonmuse.

Ο Κέλσος ήταν ένας Έλληνας φιλόσοφος του 2ου αι και έγραψε την πρώτη ολοκληρωμένη επίθεση κατά του πρώιμου Χριστιανισμού γύρω στο 170 Κ.Ε. Αν και το έργο αυτό, με τίτλο “Λόγος Αληθής”, δε σώζεται αυτούσιο, ένα μεγάλο μέρος του σώζεται στο βιβλίο-απάντηση του Ωριγένη “Κατά Κέλσου”, το οποίο και συνέγραψε γύρω στο 245 Κ.Ε. (μετά από άλλα 70 χρόνια).

Γενικά οι ερευνητές θεωρούν πως ο Ωριγένης μετέφερε ικανοποιητικά τα λεγόμενα του Κέλσου και δεν τον παραποίησε (ίσως από τις πιο σπάνιες περιπτώσεις στην αρχαία γραμματεία). Λόγω της καλής γνώσης που είχε ο συγγραφέας για την αιγυπτιακή θρησκεία, αλλά και για την εβραϊκή θρησκεία, θεωρείται πως το βιβλίο του γράφτηκε στην Αλεξάνδρεια.

Μπορούμε να θεωρήσουμε τον Κέλσο αξιόλογη ιστορική πηγή για την ιστορικότητα του Ιησού; Προφανώς όχι. Είναι φανερό πως ο Κέλσος έγραψε το βιβλίο του με γνώμονα τις πεποιθήσεις των Χριστιανών, οι οποίοι σαφώς πίστευαν εκείνη την εποχή ότι ο Ιησούς ήταν υπαρκτό πρόσωπο. Σίγουρα δε θα είχε κανένα λόγο να το υποψιάζεται καν, δεδομένου πως ήδη είχε αρχίσει να αναδύεται και εβραϊκός αντίλογος. Ούτως ή άλλως δε θα ήταν σε θέση να διενεργήσει προσωπικά έλεγχο στην περιοχή της Ιουδαίας μετά από εκατό χρόνια και ούτε θα τον ενδιέφερε, αφού το έργο του επικεντρώνεται κυρίως στις φιλοσοφικές προεκτάσεις του Χριστιανισμού και τη σχέση του με τον Ιουδαϊσμό.

Ο Κέλσος αναφέρεται ελάχιστα σε λεπτομέρειες για τη ζωή του Ιησού και όταν το κάνει προτείνει ουσιαστικά εύλογες εναλλακτικές στους χριστιανικούς ισχυρισμούς. Για παράδειγμα, αντί να πει πως ο Ιησούς δεν έκανε θαύματα, αναζητά μια πιο λογική εξήγηση με βάση τα δεδομένα της εποχής:

Κατηγορεῖ καὶ τοῦ σωτῆρος, ὡς γοητείᾳ δυνηθέντος ἅ ἔδοξε παράδοξα πεποιηκέναι καὶ προϊδόντος ὅτι μέλλουσι καὶ ἄλλοι τὰ αὐτὰ μαθήματα ἐγνωκότες ποιεῖν τὸ αὐτό, σεμνυνόμενοι τῷ Θεοῦ δυνάμει ποιεῖν· οὕστινας ἀπελαύνει τῆς ἐαυτοῦ πολιτείας ὁ Ἰησοῦς.

Κατά Κέλσου, Βιβλίο Ι, κεφ. 6

Ο Ιησούς δεν έκανε θαύματα, μας λέει, αλλά ταχυδακτυλουργικά κόλπα τα οποία παρουσίαζε ως καμωμένα με τη δύναμη του Θεού.

Αργότερα αναφέρει πως ο Ιησούς ήταν νόθος γιος μιας γυναίκας ενός χτίστη και ενός στρατιώτη ονόματι Πάνθηρα, που κατέληξε στην Αίγυπτο, επειδή την έδιωξε ο άντρας της. Εκεί έμαθε ο Ιησούς να κάνει ταχυδακτυλουργικά κόλπα και με αυτά τα μέσα αναγόρευσε τον εαυτό του σε θεό.

Ὀνειδίζει δ'αὐτῷ καὶ ἐπὶ τῷ ἐκ κώμης αὐτὸν γεγονέναι Ἰουδαϊκής καὶ ἀπὸ γυναικὸς ἐγχωρίου καὶ πενιχρᾶς καὶ χερνήτιδος. Φησὶ δ'αὐτὴν καὶ ὑπὸ τοῦ γήμαντος, τέκτονος τὴν τέχνην ὄντος, ἐξεῶσαι, ἐλεγθεῖσαν ὡς μεμοιχευμένην. Ἐκβληθεῖσα ὑπὸ τοῦ ἀνδρὸς καὶ πλανωμένη ἀτίμως σκότιον ἔτεκεν ἀπό τινος στρατιώτου Πάνθηρος τοὔνομα τὸν Ἰησούν· οὖτος διὰ πενίαν εἰς Αἴγυπτον μισθαρνήσας κἀκεῖ δυνάμεών τινων πειραθείς, ἐφ'αἷς Αἰγύπτιοι σεμνύνονται, ἐπανῆλθεν ἐν ταῖς δυνάμεσι μέγα φρονῶν, καὶ δι'αὐτὰς θεὸν αὑτὸν ἀνηγόρευσε.

Κατά Κέλσου, Βιβλίο Ι, κεφ. 32

Ειδικά αυτό το κομμάτι είναι πολύ ενδιαφέρον γιατί παρουσιάζει μια ομοιότητα με αναφορές στο Ταλμούδ, μόνο που εκεί με όνομα παρεμφερές με το “Πάνθηρας” εμφανίζεται η μητέρα του Ιησού. Προσωπικά θεωρώ πιθανότερο η φήμη να ξεκίνησε στο Ισραήλ και το εβραϊκό “Πάντιρα” να παρερμηνεύτηκε ως “Πάνθηρας” όταν άρχισε να κυκλοφορεί και σε ρωμαϊκούς κύκλους.

Γαληνός εκ Περγάμου

Η ενότητα αυτή έχει προστεθεί για πληρότητα από τον μεταφραστή
και δεν αποτελεί τμήμα του αρχικού κειμένου του Ebonmuse.

Ο Κλαύδιος (ή Αίλιος ή Κλαρίσσιμος) Γαληνός ήταν διακεκριμένος Ρωμαίος ελληνικής καταγωγής γιατρός και φιλόσοφος του 2ου αιώνα από την Πέργαμο της Μικράς Ασίας, που έζησε από το 129 ως το 199 (ή 217) Κ.Ε. και έγραψε στα μέσα του 2ου αιώνα εκτεταμένες πραγματείες για την ιατρική και τη φιλοσοφία. Ολόκληρο το έργο του δε σώθηκε αυτούσιο, αλλά κάποια τμήματα στα Ελληνικά, κάποια μεταφρασμένα στα Λατινικά και κάποια στα Αραβικά, ενώ λόγω της διασημότητάς του υπάρχουν και αρκετά ψευδεπίγραφα γραμμένα με το όνομά του.

Ομολογουμένως, ακούγεται παράδοξη η αναφορά του Ιησού σε έργο γιατρού, αλλά στο εκτεταμένο του έργο υπάρχουν μπόλικες αναφορές, αλλά όχι ιδιαίτερα αξιόλογες για να θεωρηθούν ως αποδείξεις.

Τα παρακάτω δύο χωρία ήταν τα μόνα που μπόρεσα να επιβεβαιώσω και είναι από το έργο "Περί σφυγμού", όπου ο Γαληνός γράφει:

Multo certe praestaret aliquam apponere, si non firmam demostrationem, at rationem sufficientem sermoni de octo qualitatibus, ut ne quis initio statim, quasi in Moysi et Christi scholam impingat, leges audiat nulla constitutas demonstratione, id que ubi minime deceat. Έχω πολλά να προσθέσω, αλλά τουλάχιστον να καθορίσω μερικά, αν όχι να τα αποδείξω απόλυτα, και να κάνω μια συζήτηση για τις οκτώ ιδιότητες διαποτισμένη με λογική, ώστε να μην ακούει αναπόδεικτους νόμους και εκεί που είναι λιγότερο κατάλληλο, λες και έχει μπει στη σχολή του Μωυσή και του Χριστού.

De Pulsuum Differentiis, Βιβλίο II, κεφ.3, (σελ. 209C)

Ομοίως στο 3ο βιβλίο ο Γαληνός γράφει:

Citius enim Moysi asseclae et Christi decedant de sua disciplina, quam qui sectis sunt addicti et consecrati, medici et philosophi. Itaque ego moriens statui magnas et importunas ineptias lucrari, de nulla re cum illis disputando. Πιο γρήγορα θα εγκατέλειπαν οι ακόλουθοι του Μωυσή και του Χριστού τη διδασκαλία τους, παρά οι γιατροί και οι φιλόσοφοι τις σχολές τους στις οποίες είναι αφοσιωμένοι και προσκολλημένοι.

De Pulsuum Differentiis, Βιβλίο III, κεφ.2, (σελ. 235Α)

Ολόκληρο το έργο του Γαληνού υπάρχει μεν στο ίντερνετ, αλλά μόνο στα Λατινικά, ενώ υπάρχει ελάχιστη μνεία των τμημάτων που σώζονται μόνο στα Αραβικά. Οι μοναδικές αναφορές που βρήκα ήταν από το βιβλίο του R. Walzer "Galen on Jews and Christians" (Oxford University Press, 1949) όπως αναφέρονται στην ιστοσελίδα του Roger Pearse, στο Tertullian Project.

Στα Αραβικά σώζονται τα παρακάτω χωρία, τα οποία και δε μπορώ να σας μεταφέρω στο πρωτότυπο (μεταφρασμένα από την αγγλική μετάφραση του Walzer, όπου δε διευκρινίζεται):

Αν είχα κατά νου ανθρώπους που δίδασκαν τους μαθητές τους με τον ίδιο τρόπο όπως οι ακόλουθοι του Μωυσή και του Χριστού -γιατί τους διατάσουν να δέχονται τα πάντα με την πίστη- δε θα έπρεπε να σας είχα δώσει έναν ορισμό.

"Εἰς τὸ πρῶτον κινοῦν ἀκίνητον", De Libris Propriis XIV
(Σώζεται στο έργο του Ibn Abi Usaibiah "Ιστορία των Ιατρών" κεφ.5, ο οποίος μεταφέρει τα λόγια του Hunain ibn Ishaq)

Τα παρακάτω αποσπάσματα προέρχονται από αραβικά αποσπάσματα του βιβλίου "Πλατωνικῶν διαλογων συνόψεις" (De Libris Propriis XIV):

Ο Γαληνός ... λέει στο τέλος της σύνοψής του της Πολιτείας του Πλάτωνα: "Στη θρησκευτική κοινότητα των ακολούθων του Χριστού υπάρχουν ιδιαίτερα αξιόλογοι άνθρωποι που συχνά πράττουν σύμφωνα με την άριστη αρετή· και αυτό δε συμβαίνει μόνο στους άνδρες, αλλά και στις γυναίκες τους". Και βλέπω πως τους θαυμάζει για την αρετή τους και παρόλο που είναι άνδρας που η θέση του είναι γνωστή και η αντίθεσή του στον Ιουδαϊσμό και το Χριστιανισμό είναι προφανής και ξεκάθαρη σε όλους όσους έχουν διαβάσει τα βιβλία του και ξέρουν τι γράφει εκεί μέσα, παραταύτα δεν μπορεί να αρνηθεί τον εξαίρετο χαρακτήρα που επιδεικνύουν στις ενάρετες δραστηριότητές τους.

Σώζεται στο έργο του Abu Ali Isa ibn Ishaq ibn Zura (1008 ΚΕ)
"Περί των κυρίων σημείων συζήτησης μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων"

 

Αποδείξεις πως ο Χριστός έζησε αρκετό καιρό πριν το Γαληνό περιέχεται στο ακόλουθο χωρίο από το σχολιασμό του Γαληνού για την Πολιτεία του Πλάτωνα: "Από αυτό μπορούμε να κατανοήσουμε πως οι άνθρωποι που λέγονται Χριστιανοί βασίζουν την πίστη τους σε σημεία και θαύματα. Επίσης, κάποιες φορές, επιδεικνύουν συμπεριφορές που υιοθετούν οι φιλόσοφοι· διότι η αφοβία του θανάτου και του επέκεινα δεν είναι κάτι που βλέπουμε κάθε μέρα. Το ίδιο ισχύει και για την αποχή από τη συνουσία. Κάποιοι από αυτούς, και άνδρες και γυναίκες, περνούν όλη τη ζωή τους χωρίς συνουσία. Υπάρχουν άτομα μεταξύ τους που έχουν τόσο αυτοέλεγχο με το φαγητό και το ποτό και που επιδιώκουν τόσο τη δικαιοσύνη, ώστε δεν υστερούν σε σχέση με εκείνους που έχουν ως τρόπο ζωής τη φιλοσοφία".

Σώζεται στο έργο του Ibn Abi Usaibiah (1270 ΚΕ)
που μεταφέρει τα λόγια του προγενέστερου `Ubayd Allāh ibn Jibrā`īl

 

Ceterum Galenum post Christum dominum natum floruisse argumento sunt illius in Commentario Libri, De Republica Platonis haec verba: Novimus gentem illam, quae Christiani nuncupantur religionem suam in parabolis et miraculis constituisse. Cernimus praeterea illos Philosophis in morum disciplina minime cedere: caelibatum, uti et complures eorum mulieres, excolere; in cibo, potuque parsimoniam amare; in jejuniis et orationibus assiduos esse; laedere neminem: adeo ut virtutum et studio, et exercitatione Philosophos longe superaverint. Ωστόσο ο Γαληνός έγινε σπουδαίος αφότου γεννήθηκε ο Κύριός μας ο Χριστός και έγραψε αυτά τα λόγια στα βιβλία σχολίων του για την Πολιτεία του Πλάτωνα: "Γνωρίζουμε πως για εκείνη η ομάδα που λέγονται Χριστιανοί η θρησκεία τους αποτελείται από παραβολές και θαύματα. Τους βλέπουμε σε αυτοσυγκράτηση να μην υστερούν σε σχέση με τους φιλοσόφους: ασκούν την αγαμία, πολλοί από αυτούς όντας γυναίκες· στο φαγητό αγαπούν τον περιορισμό· δε σταματούν ποτέ να προσεύχονται και να νηστεύουν· δεν κάνουν κακό σε κανέναν· τόσο πολύ που ξεπερνούν σε αρετή και ζήλο και άσκηση τους φιλοσόφους."

Σώζεται στο έργο του Ibn al-Qifti "Ιστορία Λογίων Ανθρώπων" (1227 ΚΕ)
σε λατινική μετάφραση του Casiri (Leipzig, 1903)

 

Και στον καιρό του ο Γαληνός άνθισε ... και είπε στην ανάλυσή του, του βιβλίου "Φαίδων" [μάλλον λάθος του συγγραφέα] του Πλάτωνα: "Έχουμε δει αυτούς τους ανθρώπους μου λέγονται "Ναζραγιέ" [=Ναζαρηνοί], οι οποίοι βασίζουν την πίστη τους σε θείες ενδείξεις και θαύματα και δεν είναι σε σοφία κατώτεροι από εκείνους που είναι πραγματικοί φιλόσοφοι. Γιατί αγαπούν την αγνότητα και διαρκώς νηστεύουν και αποφεύγουν με ζήλο να κάνουν το κακό και υπάρχουν μεταξύ τους κάποιοι που ποτέ στη ζωή τους δεν έχουν εμπλακεί σε σαρκική συνουσία. Εγώ λέω πως αυτό είναι ένα σημάδι της μοναστικής ζωής που έγινε δημοφιλής στα εκατό χρόνια μετά την Ανάληψη του Κυρίου μας".
Σώζεται στο έργο του Bar Hebraeus (μέσα 13ου αι.) "Συριακό Χρονικό"
(έχει μεταφραστεί και στα λατινικά το 1663 ως "Historia Compendosia Dynastiarum")

 

Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούν να παρακολουθήσουν αποτελεσματικά ένα επιχείρημα· για αυτό χρειάζονται παραβολές και ωφελούνται απο αυτές και αυτός [ο Γαληνός] κατανοεί με τις παραβολές ιστορίες ανταμοιβών και τιμωριών σε μια μελλοντική ζωή -όπως βλέπουμε και τώρα τους ανθρώπους που αποκαλούνται Χριστιανοί να βασίζουν την πίστη τους σε παραβολές [και θαύματα], ωστόσο κάποιες φορές συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο [όπως εκείνοι που φιλοσοφούν]. Διότι η περιφρόνησή τους για το θάνατο [και το επέκεινα] είναι προφανής σε εμάς κάθε μέρα και ομοίως η συγκράτησή τους στη συγκατοίκηση. Γιατί δεν περιλαμβάνουν μόνο άνδρες, αλλά και γυναίκες που αποφεύγουν να συγκατοικούν για όλη τη ζωή τους. Και περιλαμβάνουν επίσης άτομα που, με αυτοσυγκράτηση και αυτοέλεγχο σε ζητήματα τροφής και πιοτού και με την έντονη αναζήτηση της δικαιοσύνης, έχουν αποκτήσει ανάστημα όχι μικρότερο από εκείνο των γνησίων φιλοσόφων.

Σώζεται στο έργο του Abu'l Fida "Ακριβής Ιστορία της Ανθρωπότητας" III,3

Είναι προφανές πως όλα τα χωρία, αν και άφθονα, δεν υποστηρίζουν την ιστορικότητα του Ιησού, αλλά σχολιάζουν αποκλειστικά τους Χριστιανούς της εποχής του Γαληνού. Γιατί τότε η αναφορά του Γαληνού από απολογητές; Υποθέτω πως οφείλεται στη μεγάλη φήμη του Γαληνού ως σπουδαίου ιατρού. Δεν είναι και καινούριο αυτό. Δείτε το παραπάνω απόσπασμα του Bar Hebraeus που προσπαθεί να παρουσιάσει τον Γαληνό όχι απλά ως φιλικό προς τους Χριστιανούς, αλλά ως Χριστιανό τον ίδιο.

Είναι εξίσου προφανές πως ο Γαληνός, αν και είχε σε εκτίμηση το χαρακτήρα των Χριστιανών, δεν σεβόταν διόλου την μεθοδολογία με την οποία προέκυπταν οι πεποιθήσεις τους· την τυφλή πίστη δηλαδή, και τη λοιδορεί εμμέσως πλην σαφώς. Αλλού κοροϊδεύει ξεκάθαρα το "ο Θεός το είπε, ο Θεός το διέταξε" με το οποίο νομοθέτησε ο Μωυσής.

Εν τέλει, ο Γαληνός έχει πάρα πολλά να μας πει για τους Χριστιανούς της εποχής τους, αλλά τίποτα για τον ίδιο τον Ιησού, στο ίδιο μοτίβο με όλους τους συγγραφείς που αναφέρονται στον Ιησού κατά το 2ο αιώνα.

Νουμήνιος

Η ενότητα αυτή έχει προστεθεί για πληρότητα από τον μεταφραστή
και δεν αποτελεί τμήμα του αρχικού κειμένου του Ebonmuse.

Ο Νουμήνιος ο εξ Απαμείας ήταν Έλληνας νεοπυθαγόρειος φιλόσοφος του β΄ μισού του 2ου μ.Χ. αιώνα που έζησε στην Απάμεια της Συρίας.

Για να είμαι ειλικρινής, τον συγκεκριμένο φιλόσοφο δεν τον είχα ξανακούσει και τον είδα πρώτη φορά να αναφέρεται σε απολογητική ιστοσελίδα ως άτομο που παρέχει στοιχεία για την ιστορικότητα του Ιησού. Αυτό μου τράβηξε την περιέργεια και είπα να ελέγξω τι ακριβώς λέει αυτή τη μαρτυρία του Νουμήνιου.

Και να που ανακάλυψα πως από τα γραπτά του Νουμήνιου δε σώζεται τίποτα. Το μόνο που σώζεται είναι θραύσματα μέσα σε έργα τρίτων· συγκεκριμένα είδα να αναφέρεται πως αποσπάσματα σώζονται σε έργα του Ωριγένη, του Ευσεβίου και του Θεοδώρητου της Κύρρου.

Τα περισσότερα σωζόμενα θραύσματα υπάρχουν στο έργο του Ευσέβιου "Προπαρασκευή της Ευαγγελικής Αποδείξεως", ένα βιβλίο που περιγράφει πως υποτίθεται οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι εμπνεύστηκαν από την εβραϊκή θεολογία και "προφήτεψαν" τον ερχομό του Ιησού και τη χριστιανική θεολογία. Τα αποσπάσματα του Ευσεβίου προέρχονται όλα σχεδόν από το έργο του Νουμήνιου "Περί Ταγαθού" και δυστυχώς για τους απολογητές δεν αναφέρονται καθόλου στον Ιησού, όπως μπορείτε να δείτε και μόνοι σας (εδώ όλο το έργο στα Αγγλικά, στα βιβλία IX, XI, XIII, XIV και XV)

Στο έργο του Θεοδώρητου Κύρρου βρήκα μετά βίας μία αναφορά που δεν μπόρεσα να επιβεβαιώσω. Η αναφορά βρίσκεται στο βιβλίο του Νικήτα Σινιόσογλου "Plato and Theodoret: the Christian appropriation of Platonic philosophy and the Hellenic intellectual resistance" (σελ.66) και προέρχεται από το έργο "Ελληνικών Θεραπευτική Παθημάτων" (Cur.2.85-6). (Όποιος ξέρει διαδικτυακή πηγή για το εν λόγω έργο ας μου πει να την προσθέσω). Εν πάσι περιπτώσει ούτε αυτό το απόσπασμα αναφέρεται στον Ιησού.

Τέλος, ο Ωριγένης μεταφέρει γραφόμενα του Νουμήνιου σε τέσσερα σημεία στο διάσημο έργο του "Κατά Κέλσον", στα σημεία Ι.15, IV.51, V.38 και V.57. Από αυτά μονάχα ένα αναφέρεται στον Ιησού:

Ἐγὼ δ' οἶδα καὶ Νουμήνιον τὸν Πυθαγόρειον, ἄνδρα πολλῷ κρεῖττον διηγησάμενον Πλάτωνα καὶ [περὶ] τῶν Πυθαγορείων δογμάτων πρεσβεύσαντα, πολλαχοῦ τῶν συγγραμάτων αὐτοῦ ἐκτιθέμενον τὰ Μωϋσέως καὶ τῶν προφητῶν καὶ οὐκ ἀπιθάνως αὐτὰ τροπολογοῦντα, ὥσπερ ἐν τῷ καλουμένῳ Ἔποπι καὶ ἐν τοῖς περὶ ἀριθμῶν καὶ ἐν τοῖς περὶ τόπου. Ἐν δὲ τῷ τρίτῳ περὶ τἀγαθοῦ ἐκτίθεται καὶ περὶ τοῦ Ἰησοῦ ἱστορίαν τινὰ, τὸ ὄνομα αὐτοῦ οὐ λέγων, καὶ τροπολογεῖ αὐτήν· πότερον δ' ἐπιτετευγμένως ἢ ἀποτετευγμένως, ἄλλου καιροῦ ἐστιν εἰπεῖν. Επίσης γνωρίζω και τον Νουμήνιο τον Πυθαγόρειο, έναν εξαίρετο άνδρα που μετέφερε τα διδάγματα του Πλάτωνα και που πρεσβεύει τα πιστεύω των Πυθαγορείων, σε πολλά από τα έργα του αναφέρει τα συγγράμματα του Μωυσή και των προφητών και τους αποδίδει όχι απίθανα αλληγορικά νοήματα, όπως στο έργο του "Έποψ" και στα "Περί Αριθμών" και "Περί Τόπου". Στο δε τρίτο βιβλίο "Περί Ταγαθού" μεταφέρει και μια ιστορία για τον Ιησού, χωρίς όμως να λέει το όνομά του, και της αποδίδει αλληγορικό νόημα· ορθά ή λανθασμένα, θα το σχολιάσουμε άλλη φορά.

Ωριγένη "Κατά Κέλσον", Βιβλίο IV, κεφ.51

Μας λέει δηλαδή ο Ωριγένης, ο γνωστός Χριστιανός απολογητής, πως ο Νουμήνιος σε ένα βιβλίο του έγραψε μια ιστορία, την οποία ο Ωριγένης εξέλαβε πως αναφερόταν στον Ιησού, παρόλο που ο Νουμήνιος δεν ανέφερε κάτι τέτοιο. Θα ήμουν πολύ κακός αν έλεγα πως το όνομα του Νουμήνιου πετιέται στη λίστα των αποδείξεων της ιστορικότητας του Ιησού για μπούγιο; Άνθρακες ο θησαυρός.

Άλλοι

Πέρα από τους συγγραφείς και ιστορικούς που αναφέρονται εδώ, μερικοί απολογητές αναφέρουν και πατέρες της εκκλησίας και απολογητές από τον 2ο αιώνα και δώθε, όπως τον Κλημέντιο, τον Ιγνάτιο, τον Ιουστίνο Μάρτυρα, τον Πολύκαρπο, τον Ωριγένη ή τον Ευσέβιο. Η μαρτυρία ενός Χριστιανού που έζησε αιώνες μετά το θάνατο του Ιησού προφανώς και δεν μπορεί να θεωρηθεί πολύτιμη αξιόπιστη μαρτυρία. Από πού να αντλούν τις πληροφορίες τους, αν όχι από τα ευαγγέλια; Είναι εύλογο πως αυτοί οι συγγραφείς δεν μπορούν να μας προσφέρουν ανεξάρτητα στοιχεία για την ιστορικότητα του Ιησού.


Υπάρχουν σοβαροί λόγοι για να αμφισβητηθεί η αυθεντικότητα, η αξιοπιστία ή και τα δύο κάθε ιστορικής πηγής που αναφέρεται ως απόδειξη της ύπαρξης του Ιησού. Αλλά ακόμα και να ίσχυε το αντίθετο -ακόμα και αν δεν υπήρχε κανένας λόγος να αμφισβητηθούν τα προαναφερθέντα χωρία- δε θα ήταν επαρκώς εντυπωσιακές μαρτυρίες για τον πιο σημαντικό άνθρωπο που έζησε ποτέ. Όλα μαζί αν τα βάζαμε, δε θα γεμίζαμε ούτε μια σελίδα. Είναι εύλογο να πιστέψουμε πως τη ζωή του Ιησού την προσέξανε τόσοι λίγοι; Είναι εύλογο να πιστέψουμε πως το παγκόσμιο σκοτάδι το σημειώνουνε μόνο δύο χαμένοι συγγραφείς, που τα λόγια τους μας έρχονται διαμέσου δύο και τριών στομάτων; Ή να πιστέψουμε μια μαζική νεκρανάσταση που κανείς δεν πήρε πρέφα; Ή να πιστέψουμε σε έναν ενσαρκωμένο Υιό του Θεού, του οποίου τα αναρίθμητα θαύματα, τα τεράστια πλήθη ακολούθων και η θριαμβευτική του επιστροφή από τους νεκρούς, αναφέρεται σε σύντομα αποσπάσματα από έργα ιστορικών που έζησαν πολλές δεκαετίες μετά το θάνατό του;

Προφανώς εδώ υπάρχει πρόβλημα.

Ποια είναι όμως η λύση; Το 3ο μέρος θα απαντήσει σ'αυτό το ερώτημα, αναλύοντας τις επιστολές της Καινής Διαθήκης και τα γραπτά των πρώτων απολογητών για να καταλήξει σε ένα πολύ διαφορετικό συμπέρασμα για το τι ακριβώς πίστευαν οι πρώτοι Χριστιανοί.

 

 

 

Μέρος 3ο: Η Θρησκεία του Λόγου

Η Παλαιστίνη του 1ου αιώνα ήταν ένα θρησκευτικό και εθνικό χωνευτήρι, ένα σταυροδρόμι όπου πολλοί λαοί, πίστες και κουλτούρες αναμιγνύονταν. Ήταν επίσης μία περίοδος αναταραχών -η εβραϊκή δυσαρέσκεια με τη Ρώμη διαρκώς αυξανόταν, νέες σέκτες δημιουργούνταν παντού και ο μεσσίας αναμενόταν πυρετωδώς.

Από αυτές τις ζυμώσεις προέκυψαν πολλές νέες θρησκείες, αλλά οι πιο πολλές είτε έσβησαν, είτε εξαλείφθηκαν από τους ανταγωνιστές τους ή τις αρχές. Από αυτό τον δαρβίνειο ανταγωνισμό ωστόσο, μια νέα πίστη κατάφερε να επιβιώσει. Αυτή η θρησκεία δε θα ήταν παντελώς αγνώριστη στους σημερινούς ανθρώπους. Στον πυρήνα της ήταν πρωτίστως εβραϊκή, με πίστη στη μονοθεϊστική θεότητα του Αβραάμ και βασιζόμενη εν μέρει στην Παλαιά Διαθήκη. Αλλά δανειζόταν ιδέες και από τον ελληνικό Πλατωνισμό, όπως το ότι τα αντικείμενα του υλικού κόσμου ήταν ατελείς αντικατοπτρισμοί αντικειμένων σε ένα ανώτερο, ουράνιο πεδίο. Πιο σημαντική ήταν η ενσωμάτωση της πλατωνικής ιδέας του Λόγου.

Οι Πλατωνικοί είχαν ένα πρόβλημα: όπως οι Εβραίοι πίστευαν σε μία υπέρτατη θεότητα που κατείχε όλες τις τελειότητες. Αλλά πίστευαν επίσης πως ο υλικός κόσμος αποτελούνταν από ατελή ύλη. Μία τέλεια θεότητα δε μπορούσε να αλληλεπιδράσει άμεσα με την ατέλεια, οπότε βρέθηκε η λύση με τον Λόγο. Οι Πλατωνικοί θεωρούσαν το Λόγο ως απεσταλμένο της θεότητας, έναν εκπορευόμενο μεσάζοντα που μπορούσε να διαμεσολαβήσει μεταξύ Θεού και κόσμου. (Μερικές ιουδαϊκές παραδόσεις περιγράφουν ένα παρόμοιο προσωποποιημένο θεϊκό απεσταλμένο που ονόμαζαν Σοφία· βλ. Παροιμίαι 8, για παράδειγμα).

Η νέα θρησκεία απορρόφησε αυτή την έννοια του Λόγου, την οποία ονόμασαν Υιό, αφού χώρισαν την εβραϊκή θεότητα σε μια τριάδα Πατρός, Υιού και Αγίου Πνεύματος. Επίσης επηρεάστηκαν και από τα ηθικά διδάγματα των Κυνικών φιλοσόφων και πήραν και στοιχεία από τις μυστηριακές λατρείες: την ιδέα θεοτήτων που πεθαίνουν και ανασταίνονται (σύμφωνα με τον κύκλο αναγέννησης της φύσης), την ιδέα του μυστηριακού γεύματος και την ιδέα της λυτρωτικής θυσίας. Τέλος επηρεάστηκε και από τις ριζοσπαστικές αποκαλυπτικές σέκτες του 1ου αιώνα, που πίστευαν πως η τελική κρίση και η έλευση της βασιλείας του Θεού ήταν πολύ κοντά.

Η θρησκεία που προέκυψε από αυτή τη συλλογή στοιχείων ονομάζεται φυσικά “Χριστιανισμός”. Ένα παρακλάδι του μεσσιανικού Ιουδαϊσμού, πίστευε σε έναν Υιό του Θεού ονόματι Ιησού Χριστό, αέναο και όμοιο σε δύναμη και δόξα με τον Πατέρα, μέσο της δημιουργίας, μέσω του οποίου πλάστηκε όλο το υλικό σύμπαν, και όργανο της λύτρωσης της ανθρωπότητας. Σταυρώθηκε και με το μαρτύριό του και το θάνατό του πήρε επάνω του τις αμαρτίες της ανθρωπότητας, προσφέροντας το αίμα του ως πληρωμή για τα κρίματά μας και μετά από τρεις μέρες αναστήθηκε και έλαβε τη θέση του δίπλα στον Πατέρα. Ο Ιησούς ήταν η πηγή της σοφίας, ο πολυ-αναμενόμενος μεσσίας, ένα θείο “μυστήριο” του οποίου ο ερχομός είχε προφητευτεί σε κρυμμένες αναφορές στην Παλαιά Διαθήκη και θα ήταν ο κριτής της ανθρωπότητας κατά τους έσχατους χρόνους. Σε γενικές γραμμές, οι Χριστιανοί τότε πίστευαν περίπου τα ίδια με τους σημερινούς Χριστιανούς... με μια μικρή διαφορά.

Εκείνος ο Ιησούς δεν έζησε ποτέ στη Γη.

Οι πρώτοι Χριστιανοί πίστευαν σε έναν λυτρωτή-πνεύμα, σε ένα ουράνιο ον του οποίου η σταύρωση, ο θάνατος και η ανάσταση δεν διαδραματίστηκαν στη Γη, αλλά σε ένα ανώτερο πλατωνικό επίπεδο. Αυτός ο Ιησούς ποτέ δεν ενσαρκώθηκε σε ανθρώπινο σώμα.

Αυτός ήταν ο Χριστιανισμός των πρώτων Χριστιανών, ειδικότερα των συγγραφέων των επιστολών της Καινής Διαθήκης (που όλοι συμφωνούν ότι είναι νεότερες των ευαγγελίων). Αυτός ήταν ο Ιησούς που πίστευε ο Παύλος και για τον οποίο έγραψε στις επιστολές του.

Αυτό φυσικά δεν αναγνωρίζεται ευρέως από τους Χριστιανούς σήμερα και αυτό επειδή οι περισσότεροι διαβάζουν τη Βίβλο υπό το πρίσμα των ευαγγελίων (ή όπως λέει ο μελετητής της Καινής Διαθήκης Earl Doherty, “φοράνε ευαγγελικά γυαλιά”). Γνωρίζουν δηλαδή τις ιστορίες των ευαγγελίων και ασυνείδητα υποθέτουν πως οι συγγραφείς των επιστολών γράφανε ξέροντας αυτά που ξέρουν και οι ίδιοι. Έτσι υποθέτουν π.χ. πως ο Παύλος μιλάει για τον ίδιο Ιησού που αναφέρεται στα ευαγγέλια. Αν εξετάσουμε όμως τις επιστολές αυτές χωρίς αυτή την προκατάληψη, υπάρχει μια σειρά στίχων που ξεχωρίζουν· μια σειρά ανωμαλιών που δεν ταιριάζουν με την άποψη πως ο Παύλος πίστευε σε έναν ιστορικό Ιησού, αλλά ενισχύουν το εναλλακτικό σενάριο που περιγράψαμε. Ακολουθούν μερικοί από τους σημαντικότερους στίχους αυτού του είδους:


ΣτΜ: Τα ακόλουθα είναι μια επιλογή χωρίων που φαίνονται να υποστηρίζουν τη θεωρία του Ιησού-Πνεύμα, όπως προαναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα. Ουσιαστικά πρόκειται για μια σταχυολόγηση χωρίων από τον "Ήχο της Σιωπής" του Earl Doherty. Στην ιστοσελίδα του "Το Παζλ του Ιησού" θα βρείτε και μια λίστα με χωρία που φαίνεται να υποστηρίζουν την αντίθετη άποψη (αν και ο Doherty αναλύει γιατί απορρίπτει την ερμηνεία τους ως τέτοια) καθώς και μια απάντηση του συγγραφέα στα επιχειρήματα του J.P. Holding. Διαβάστε το υλικό αυτό πριν αφήσετε κάποιο σχόλιο, ώστε να μην επαναλαμβάνονται τα ίδια και τα ίδια επιχειρήματα.

Επίσης να σημειωθεί πως προσωπικά δε συμμερίζομαι απόλυτα την άποψη αυτή. Αν και η θεωρία πως ο Χριστιανισμός δεν είχε κάποιον επίγειο ιδρυτή είναι ευρέως διαδεδομένη στους αθεϊστικούς κύκλους, προσωπικά μου φαίνεται λίγο τραβηγμένη και για την ώρα την βλέπω περισσότερο ως διασκεδαστική άσκηση επί χάρτου. Μπορεί να ισχύει; Σίγουρα. Είναι επαρκώς τεκμηριωμένη; Comme çi, Comme ça. Τηρώ στάση αναμονής.

Προς Ρωμαίους 8,26
Ὡσαύτως δὲ καὶ τὸ Πνεῦμα συναντιλαμβάνεται ταῖς ἀσθενείαις ἡμῶν· τὸ γὰρ τί προσευξώμεθα καθ' ὃ δεῖ οὐκ οἴδαμεν, ἀλλ' αὐτὸ τὸ Πνεῦμα ὑπερεντυγχάνει ὑπὲρ ἡμῶν στεναγμοῖς ἀλαλήτοις· Επίσης το Πνεύμα έρχεται βοηθός στις αδυναμίες μας. Εμείς δεν ξέρουμε ούτε τι, ούτε πώς να προσευχηθούμε. Το Πνεύμα όμως μεσιτεύει το ίδιο στο Θεό για μας με στεναγμούς που δεν μπορούν να εκφραστούν με λέξεις.

Σύμφωνα με τον Παύλο, οι Χριστιανοί δεν γνωρίζουν πώς να προσεύχονται. Μα πώς θα μπορούσε να το πει αυτό κάποιος που γνώριζε τη διδασκαλία του Ιησού; Τι απέγινε η Κυριακή Προσευχή; Δεν την ξέρει ο Παύλος; Αν γνώριζε τόσα λίγα για τον Ιησού που δεν ήξερε καν αυτό, δικαιολογείται να έχει γράψει ένα τόσο μεγάλο κομμάτι της Καινής Διαθήκης;

Αν βέβαια οι πρώτοι Χριστιανοί πίστευαν σε έναν Ιησού-πνεύμα, τότε το ζήτημα αυτό ξεκαθαρίζει αμέσως. Ο λόγος που ο Παύλος δεν ήξερε την Κυριακή Προσευχή είναι το ότι δεν υπήρξε ποτέ Ιησούς-άνθρωπος για να τη διδάξει σε κάποιον -είναι πιθανότατα εφεύρημα των ευαγγελιστών που έγραψαν δεκαετίες αργότερα.

Προς Ρωμαίους 13,3-4
Οἱ γὰρ ἄρχοντες οὐκ εἰσὶ φόβος τῶν ἀγαθῶν ἔργων ἀλλὰ τῶν κακῶν. θέλεις δὲ μὴ φοβεῖσθαι τὴν ἐξουσίαν; τὸ ἀγαθὸν ποίει, καὶ ἕξεις ἔπαινον ἐξ αὐτῆς· Θεοῦ γὰρ διάκονός ἐστι σοὶ εἰς τὸ ἀγαθόν. ἐὰν δὲ τὸ κακὸν ποιῇς, φοβοῦ· οὐ γὰρ εἰκῇ τὴν μάχαιραν φορεῖ· Θεοῦ γὰρ διάκονός ἐστιν εἰς ὀργὴν, ἔκδικος τῷ τὸ κακὸν πράσσοντι. Οι άρχοντες δεν προκαλούν φόβο σε όποιον κάνει καλό, αλλά σε όποιον κάνει το κακό. Θέλεις εσύ να μη φοβάσαι την εξουσία; Κάνε το καλό και θα σε επαινέσει η εξουσία, γιατί είναι στην υπηρεσία του Θεού για το καλό σου. Αν όμως κάνεις το κακό, να φοβάσαι, γιατί η εξουσία δεν κρατάει χωρίς λόγο το σπαθί· το Θεό υπηρετεί και γίνεται όργανο της οργής του για να τιμωρεί όποιον κάνει το κακό.

Πραγματικά παράδοξη δήλωση, δεδομένου ποιος την κάνει. Ο Παύλος λέει πραγματικά πως οι καλοί άνθρωποι δε έχουν τίποτα να φοβηθούν από τις αρχές; Ολόκληρη η θρησκεία του Παύλου βασίστηκε σε έναν άνθρωπο που συνελήφθη άδικα, καταδικάστηκε άδικα και οδηγήθηκε σε έναν άδικο θάνατο από τους άρχοντες της εποχής. Κανείς που γνώριζε τις ιστορίες των ευαγγελίων δε θα έλεγε κάτι τέτοιο.

Υπάρχει και άλλο ένα ζήτημα, πέρα από το αν ο Παύλος γνώριζε για τη ζωή του Ιησού. Ακόμα και αν δεν πίστευε σε έναν ιστορικό Ιησού ο ίδιος, αν οι άνθρωποι στους οποίους έγραφε πίστευαν και ήξεραν για τον ιστορικό Ιησού, θα είχαν απορρίψει εκνευρισμένοι τους στίχους αυτούς ως αντιφάσκοντα με γνωστά γεγονότα. Η προς Ρωμαίους δε θα είχε μπει ποτέ στον κανόνα της Βίβλου. Και όμως μπήκε. Η μόνη εξήγηση είναι πως ούτε ο Παύλος, ούτε η πρώιμη χριστιανική κοινότητα πίστευε σε έναν επίγειο Ιησού, οπότε ο Παύλος μπορούσε να τα γράψει αυτά χωρίς να ακούγονται λανθασμένα.

ΣτΜ: Εμένα ο στίχος μου φαίνεται παράξενος και για έναν ακόμη λόγο: Ο ίδιος ο Παύλος ήταν υποτίθεται μέχρι πριν από κάποιο καιρό “άρχων” που κυνηγούσε τους καλούς Χριστιανούς παρόλο που έκαναν “καλά έργα” με σκοπό να τους σκοτώσει άδικα. Ή ο Παύλος τα ξέχασε τα δικά του ή ο στίχος αυτός επιβεβαιώνει εν μέρει την υποψία που πάντα είχα πως ο Παύλος ουδέποτε υπήρξε διώκτης των Χριστιανών και η όλη ιστορία της μεταστροφής του ήταν απλά ένα λογοτεχνικό εύρημα για να του προσδώσει κύρος.

Α΄ προς Κορινθίους 9,1-2
Οὐκ εἰμὶ ἀπόστολος; οὐκ εἰμὶ ἐλεύθερος; οὐχὶ Ἰησοῦν Χριστὸν τὸν Κύριον ἡμῶν ἑώρακα; Δεν είμαι απόστολος; Δεν είμαι ελεύθερος; Μήπως δεν είδα τον Κύριό μας, τον Ιησού Χριστό;

Σ'αυτό το στίχο ο Παύλος προσπαθεί να απαντήσει σ'αυτούς που αμφισβητούν την αποστολική του ιδιότητα. “Μήπως δεν έχω δει τον Κύριό μας, τον Ιησού Χριστό;” ρωτάει. Το πρόβλημα είναι ότι... όχι, δεν τον είδε· τουλάχιστον όχι ως άνθρωπο. Η Βίβλος δε μας λέει πουθενά πως ο Παύλος συνάντησε τον Ιησού με σάρκα και οστά πριν την ανάσταση. Τα κεφάλαια 9 και 22 των Πράξεων μας περιγράφουν τη μεταστροφή του Παύλου στο δρόμο για τη Δαμασκό, αλλά και στα δύο σημεία είναι ξεκάθαρο πως αυτές οι μοναδικές φορές που είδε ο Παύλος τον Ιησού ήταν σε όραμα, πνευματικώς. Αυτό επικαλείται εδώ ο Παύλος για να αιτιολογήσει την αξιοπιστία του.

Υπάρχει όμως το εξής πρόβλημα: αν ο Παύλος είδε τον Ιησού απλά σε ένα όραμα, ενώ άλλοι τον είδαν ως άνθρωπο και περπάτησαν μαζί του και τον άγγιξαν και τον άκουσαν να μιλάει, δε θα ήταν φυσιολογικότατο αντεπιχείρημα ότι η αξιοπιστία του Παύλου είναι μικρότερη από εκείνων; Δε θα χρησιμοποιούνταν διαρκώς αυτό το επιχείρημα εναντίον του, οπότε και θα έπρεπε να απαντήσει;

Και όμως δεν αναφέρεται σ'αυτή την περίπτωση. Δε μας δίνει καν ένα σημάδι ότι αυτό του είχε δημιουργήσει πρόβλημα. Δεν υπάρχει έστω και μια υπόνοια ότι κάποιος είχε ισχυριστεί πως η δική του γνώση του Ιησού ή η δική του σχέση με τον Ιησού ήταν ανώτερη από του Παύλου. Αυτό υπονοεί πως όλων οι “θεάσεις” του Ιησού ήταν κι αυτές εντελώς πνευματικής φύσεως.

Α΄ προς Κορινθίους 15,47
ὁ πρῶτος ἄνθρωπος ἐκ γῆς χοϊκός, ὁ δεύτερος ἄνθρωπος ὁ Κύριος ἐξ οὐρανοῦ. Ο πρώτος άνθρωπος ήταν από τη γη, χωμάτινος. Ο δεύτερος άνθρωπος ο Κύριος από τον ουρανό.

Αυτό το χωρίο μοιάζει αθώο εκ πρώτης όψεως, αλλά διαβάζοντας τα συμφραζόμενα μπορούν να εξαχθούν κάποια ιδιαίτερα συμπεράσματα. Ο Παύλος λέει πως ο πρώτος άνθρωπος είναι “από τη γη” δηλαδή είχε υλικό σώμα. Από την άλλη ο Ιησούς είναι ο “τελευταίος Αδάμ” και ήταν “πνεύμα ζωοποιούν” (σύμφωνα με το στίχο 45). Το τμήμα αυτό μιλάει για την Αρπαγή· ο Παύλος λέει πως τα σάρκινα σώματα δεν μπορούν να κληρονομήσουν το βασίλειο του Θεού, αλλά μετά την ανάληψή τους οι πιστοί θα αποκτήσουν νέα, πνευματικά σώματα, όπως του Ιησού (συγκρίνατε με το στίχο 49 που συνεχίζει τη μεταφορά που ξεκίνησε επάνω: καὶ καθὼς ἐφορέσαμεν τὴν εἰκόνα τοῦ χοϊκοῦ, φορέσομεν καὶ τὴν εἰκόνα τοῦ ἐπουρανίου.

Υπάρχει όμως ένα πρόβλημα. Ο Παύλος δε διευκρινίζει πουθενά ότι μιλάει για το σώμα του Ιησού μετά την Ανάληψη. Είναι ένα σημείο στο οποίο θα έπρεπε να αναφερθεί, αφού πριν την Ανάληψη ο Ιησούς είχε ένα θνητό ανθρώπινο σώμα όπως όλοι -πεινούσε, κουραζόταν, ήταν ευάλωτο, έτρωγε, πόναγε, υπέφερε και εν τέλει πέθανε- και προφανώς οι πιστοί δε θα έχουν τέτοιο σώμα. Αυτή η παράλειψη θα δημιουργούσε πρόβλημα στα λεγόμενά του. Γιατί σιωπά σ'αυτή την τόσο σημαντική διάκριση;

Από την άλλη, η θεωρία του Ιησού-πνεύματος το ξεκαθαρίζει αμέσως. Ο Παύλος αναφέρεται μόνο στο αθάνατο, ουράνιο σώμα του Ιησού γιατί δεν διανοήθηκε ποτέ να είχε ο Ιησούς κάποιου άλλου είδους σώμα.

Β΄ προς Κορινθίους 5,5-7
ὁ δὲ κατεργασάμενος ἡμᾶς εἰς αὐτὸ τοῦτο Θεός, ὁ καὶ δοὺς ἡμῖν τὸν ἀρραβῶνα τοῦ Πνεύματος. Θαρροῦντες οὖν πάντοτε καὶ εἰδότες ὅτι ἐνδημοῦντες ἐν τῷ σώματι ἐκδημοῦμεν ἀπὸ τοῦ Κυρίου· διὰ πίστεως γὰρ περιπατοῦμεν, οὐ διὰ εἴδους· Αυτός που μας προετοίμασε για αυτό το άφθαρτο σώμα είναι ο Θεός. Αυτός μας έδωσε το Πνεύμα ως εγγύηση. Ας έχουμε λοιπόν πάντα θάρρος και ας ξέρουμε ότι όσο ζούμε σε αυτό το σώμα είμαστε μακριά από τον Κύριο. Διότι τώρα ζούμε με την πίστη και όχι με αποδείξεις.

Τι δώρο έδωσε ο Θεός στους πιστούς του για να είναι “πάντοτε θαρρούντες” ότι θα κερδίσουν την αιώνιο ζωή; Ο Παύλος το λέει απλά: τους έστειλε το Άγιο Πνεύμα.

Η σιωπή εδώ είναι εκκωφαντική. Γιατί δεν αναφέρει τον Ιησού στο στίχο αυτό; Πώς μπορεί ο Παύλος να ξεχάσει πως ο ενσαρκωμένος Υιός του Θεού ήταν ο πλέον σημαντικός απεσταλμένος στη Γη; Δεν του αξίζει του Ιησού ούτε μια απλή αναφορά εδώ; Ο Παύλος μιλάει λες και ο μόνος λόγος που οι πιστοί πιστεύουν πως μια μέρα θα αναστηθούν με τελειωμένα σώματα είναι η άυλη παρουσία του Αγίου Πνεύματος -αγνοώντας εντελώς τον Ιησού, παρόλο που τα ευαγγέλια λένε πως πολλοί πιστοί τον είδαν ιδίοις όμασι να περνά από την ίδια διαδικασία.

Αλλά και ο στίχος 7 δε βοηθάει. Ο Παύλος λέει πως αυτός και οι λοιποί πιστοί Χριστιανοί “περπατάνε με την πίστη και όχι με την όραση”. Πώς μπορεί να λέει κάτι τέτοιο; Αγνοεί το γεγονός ότι υπήρχαν εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες άτομα που είχαν δει τον Ιησού με τα ίδια τους τα μάτια, τον άκουσαν με τα ίδια τους τα αυτιά, τον άγγιξαν, είδαν τα θαύματά του, την ανάστασή του και ακόμα και γιάτρεψε κάποιους από αυτούς; Γιατί εκφράζεται λες και η ύπαρξη του Ιησού δεν ήταν ζήτημα αποδείξεων, αλλά πίστης; Η θεωρία του Ιησού-πνεύμα το εξηγεί αυτό τέλεια, αλλά για τον υποστηρικτή της ιστορικότητας αποτελεί, στην καλύτερη περίπτωση, μια σοβαρή ανωμαλία.

Προς Εφεσίους 3,3-5
καθὼς προέγραψα ἐν ὀλίγῳ, πρὸς ὃ δύνασθε ἀναγινώσκοντες νοῆσαι τὴν σύνεσίν μου ἐν τῷ μυστηρίῳ τοῦ Χριστοῦ, ὃ ἑτέραις γενεαῖς οὐκ ἐγνωρίσθη τοῖς υἱοῖς τῶν ἀνθρώπων ὡς νῦν ἀπεκαλύφθη τοῖς ἁγίοις ἀποστόλοις αὐτοῦ καὶ προφήταις ἐν Πνεύματι Σας έγραψα ήδη λίγα λόγια που διαβάζοντάς τα μπορείτε να καταλάβετε πόσο βαθιά έχω γνωρίσει το μυστήριο του Χριστού. Αυτό το μυστήριο δεν το είχε φανερώσει ο Θεός προηγουμένως στους ανθρώπους· το αποκάλυψε τώρα με το Άγιο Πνεύμα του στους αγίους αποστόλους και προφήτες του.

Αν το Εβρ 8,4 στο οποίο αναφέρομαι μετά είναι το “σώμα του εγκλήματος” που αποδεικνύει την αρχική πνευματική φύση του Χριστού, αυτός ο στίχος είναι εξ ίσου αποκαλυπτικός. Ο συγγραφέας λέει με απλά λόγια πως η γνώση του Ιησού Χριστού ήρθε στους αποστόλους δια μέσω του Αγίου Πνεύματος.

Πώς μπορεί να συμβιβαστεί από με τις διηγήσεις των ευαγγελίων; Πώς μπορεί ο συγγραφέας της Προς Εφεσίους να μη μπορεί να συλλάβει ότι η γνώση του Ιησού προήλθε από τον Ιησού τον ίδιο; Δεν είπε στους μαθητές ποιος ήταν και τι είχε έρθει να κάνει; Γιατί αυτός ο στίχος παρουσιάζει αυτή τη γνώση ως αποκάλυψη μέσω του Αγίου Πνεύματος;

Με την άλλη θεωρία η απάντηση είναι προφανής. Η γνώση του Ιησού ήλθε μέσω αποκάλυψης γιατί αυτή ήταν η μόνη πηγή γνώσης για τον Ιησού. Δεν υπήρξε ποτέ Ιησούς-άνθρωπος που να είπε κάτι στον οποιονδήποτε.

Προς Εβραίους 8,4
εἰ μὲν γὰρ ἦν ἐπὶ γῆς, οὐδ' ἂν ἦν ἱερεύς, ὄντων τῶν ἱερέων τῶν προσφερόντων κατὰ τὸν νόμον τὰ δῶρα, Διότι αν βρισκόταν [ο Ιησούς] επί γης, δε θα έπρεπε να είναι ιερέας, αφού υπάρχουν ιερείς που προσφέρουν δώρα σύμφωνα με το Νόμο.

Ένας συγκλονιστικός στίχος που μπορεί να θεωρηθεί ως “το σώμα του εγκλήματος” για το ότι οι πρώτοι Χριστιανοί δεν πίστευαν σε έναν ανθρώπινο, ιστορικό Ιησού. Τα κεφάλαια 8 και 9 μιλάνε για τη διαθήκη της θυσίας μεταξύ Θεού και ανθρώπου. Ο συγγραφέας συγκρίνει το εβραϊκό θυσιαστήριο, όπου ο αρχιερέας κάνει αιματηρές θυσίες ζώων προς το Θεό στην καρδιά της σκηνής με “την μεγαλύτερη και τελειότερη αχειροποίητη σκηνή” (9,11) στον Ουρανό, όπου ο Ιησούς προσφέρει το δικό του αίμα στο θυσιαστήριο ως πιο τέλεια θυσία προς το Θεό. Το μοτίβο εδώ είναι προφανές πλατωνικό: οι ανθρώπινες ενέργειες στη γη αντικατοπτρίζουν τις θεϊκές στον Ουρανό· ο ατελής κόσμος αντικατοπτρίζει τον τέλειο θεϊκό κόσμο.

Καθώς ο συγγραφέας της Προς Εβραίους αναπτύσσει την αναλογία του, λέει σχεδόν αδιάφορα ότι αν ο Ιησούς ήταν στη Γη δε θα είχε τίποτε να κάνει γιατί υπήρχαν ήδη ιερείς που κάνανε θυσίες. Ο ρόλος του Ιησού περιορίζεται στον Ουρανό, όπου μπορεί να προσφέρει το αίμα του ως καλύτερη θυσία.

Πώς γίνεται οποιοσδήποτε συγγραφέας γνώριζε τον άνθρωπο Ιησού να γράψει κάτι τέτοιο; Πώς μπορεί να παράβλεψε το τραγικά προφανές γεγονός ότι ο Ιησούς είχε όντως ρόλο να διαδραματίσει στη Γη και πως ο λόγος για τον οποίο κατέβηκε στη Γη ήταν ακριβώς για να εκπληρώσει το σκοπό αυτό; Γιατί φαίνεται να νομίζει πως η προσφορά του αίματος του Ιησού συνέβη μόνο στον Ουρανό;

Από την πλευρά των ευαγγελίων, αυτό απλά δεν εξηγείται. Με έναν Ιησού-πνεύμα εξηγείται πανεύκολα και ο στίχος ταιριάζει με αυτή τη θεωρία ως κλειδί και κλειδωνιά.

Προς Εβραίους 10,37
ἔτι γὰρ μικρὸν ὅσον, ὁ ἐρχόμενος ἥξει καὶ οὐ χρονιεῖ. Λίγο ακόμα και ο ερχόμενος θα έρθει και δε θα αργήσει.

Οι Χριστιανοί θα έπρεπε να θεωρούν παράδοξο αυτό το στίχο που περιγράφει τον Ιησού ως “ερχόμενο”. Αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος για να αποδοθεί αβίαστα η έννοια της επιστροφής; Δε θα έπρεπε ο συγγραφέας της Προς Εβραίους να γράψει κάτι του στυλ “αυτός που ήρθε θα ξαναέρθει”;

Φυσικά ο συγγραφέας αυτό θα είχε γράψει αν γνώριζε περί ενός ιστορικού Ιησού. Αντ'αυτού θεωρούσε πως θα ερχόταν στη Γη κατά την αποκάλυψη ως κριτής. Αυτό ακριβώς βρίσκουμε σ'αυτό το στίχο. Ο συγγραφέας μας λέει ουσιαστικά πως ο Ιησούς δεν είχε έρθει ποτέ στη Γη και πως “λίγο ακόμα” και “θα έρθει”. Αυτό δεν είναι απλά μια σιωπή, αλλά μια καταφατική πρόταση που αποκλείει κάθε είδους επίγεια ενσάρκωση.

Προς Εβραίους 12,15-16
ἐπισκοποῦντες μή τις ὑστερῶν ἀπὸ τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ, μή τις ῥίζα πικρίας ἄνω φύουσα ἐνοχλῇ καὶ διὰ ταύτης μιανθῶσι πολλοί, μή τις πόρνος ἢ βέβηλος ὡς Ἠσαῦ, ὃς ἀντὶ βρώσεως μιᾶς ἀπέδοτο τὰ πρωτοτόκια αὐτοῦ. Προσέχετε μήπως κανείς από εσάς βρεθεί μακριά από τη χάρη του Θεού· μήπως υπάρχει καμία ρίζα πίκρας που θα φυτρώσει και θα προκαλέσει ενοχλήσεις και έτσι θα μολυνθούν πολλοί από αυτή. Μήπως υπάρχει κανένας πόρνος ή με κοσμικό φρόνημα οπως ο Ησαύ, ο οποίος για ένα πιάτο φαΐ πούλησε τα πρωτοτόκια του;

Αυτή η σιωπή είναι απλά απίστευτη. Ο συγγραφέας της Προς Εβραίων ψάχνει να βρει ένα παράδειγμα “ρίζας πικρίας” που μεγαλώνει στην κοινότητα, ενός ανθρώπου που έχει χάσει τη χάρη του Θεού και προκαλεί πόνο σε πολλούς. Ποιος θα μπορούσε να είναι προφανέστερο παράδειγμα από την ευαγγελική φιγούρα του Ιούδα, τον αρχετυπικό προδότη που με φθόνο και απάτη πούλησε τον Υιό του Θεού και τον παρέδωσε να θανατωθεί άδικα και μαρτυρικά για τριάντα αργύρια;

Όχι όμως. Το καλύτερο παράδειγμα που βρίσκει ο συγγραφέας είναι μια φιγούρα από την Παλαιά Διαθήκη· ο Ησαύ. Δεν του έρχεται στο μυαλό το πούλημα της ζωής του Ιησού για ασήμι, αλλά η απεμπόληση των πρωτοτοκίων αντί πινακίου φακής. Μα αγνοούσε εντελώς την ιστορία των ευαγγελίων; Πώς εξηγείται αυτή η συμπεριφορά; Ότι αγνοείται το τέλειο και προφανές παράδειγμα που εφαρμόζει απόλυτα στην περίπτωση για χάρη ενός λιγότερο ταιριαστού παραδείγματος. Ο Ησαύ είχε κίνητρο· δεν ήταν πικρόχολος, αλλά πεινασμένος. Ο Ιούδας δεν είχε τέτοια δικαιολογία.

Επιστολή Ιακώβου 5,6.10-11
κατεδικάσατε, ἐφονεύσατε τὸν δίκαιον· οὐκ ἀντιτάσσεται ὑμῖν. [...] ὑπόδειγμα λάβετε, ἀδελφοί, τῆς κακοπαθείας καὶ τῆς μακροθυμίας τοὺς προφήτας, οἳ ἐλάλησαν τῷ ὀνόματι Κυρίου. ἰδοὺ μακαρίζομεν τοὺς ὑπομένοντας· τὴν ὑπομονὴν Ἰὼβ ἠκούσατε, καὶ τὸ τέλος Κυρίου εἴδετε, ὅτι πολύσπλαγχνός ἐστιν ὁ Κύριος καὶ οἰκτίρμων. Καταδικάσατε και φονεύσατε τον αθώο· δε σας προέβαλε καμία αντίσταση [...] Αδερφοί μου, πάρτε για παράδειγμα καρτερικότητας στις θλίψεις τους προφήτες που μίλησα στο όνομα του Κυρίου. Καλοτυχίζουμε εκείνους που δείχνουν υπομονή. Ακούσατε για την υπομονή του Ιώβ και γνωρίζετε ποιο τέλος του επιφύλαξε ο Κύριος, γιατί ο Κύριος είναι γεμάτος ευσπλαχνία και έλεος.

Άλλη μια εκκωφαντική σιωπή. Ο Ιάκωβος προσπαθεί να παραθέσει παραδείγματα θεοσεβούμενων ανθρώπων που παρέμειναν σταθεροί και ακλόνητοι μπροστά στην οδύνη, το διωγμό και το θάνατο, αλλά το καλύτερο παράδειγμα που μπορεί να βρει είναι η φιγούρα του Ιώβ από την Παλαιά Διαθήκη.

Και ο Ιησούς; Που υποτίθεται ότι ήταν ο αδελφός αυτού του Ιακώβου; Τι έγινε σ'αυτό στο στίχο. Ο Ιάκωβος ο Δίκαιος ξέχασε κιόλας την εικόνα του Ιησού στα ευαγγέλια, ενός ανθρώπου γεμάτου υπομονή, ο οποίος έμεινε ακλόνητος ενώ τον ανακρίνανε οι Ιουδαίοι πρεσβύτεροι και ενώ τον κοροϊδεύανε και τον μαστιγώνανε οι Ρωμαίοι στρατιώτες, καθώς κουβαλούσε το όργανο του ίδιου τού του μαρτυρίου στο Γολγοθά μες στα αίματα; Τι θα μπορούσε να είναι καλύτερο παράδειγμα του νοήματος που προσπαθούσε να μεταδώσει από τη συμπεριφορά του ίδιου του Υιού του Θεού στις ίδιες περιστάσεις; Γιατί δεν κάνει αυτόν τον προφανή συνειρμό;

Όπως και στο στίχο της Προς Εβραίους, ο συγγραφέας εδώ ψάχνει για παράδειγμα και αγνοεί μια τέλεια και πρόσφατη ιστορία από τα ευαγγέλια που είναι ακριβώς όμοια με αυτό που προσπαθεί να πει και επιλέγει μια λιγότερο σχετική ιστορία από την Παλαιά Διαθήκη. (Σε αντίθεση με τον Ιησού, ο Ιώβ στο τέλος έχασε την υπομονή του με τις ταλαιπωρίες και ζήτησε εξήγηση από το Θεό). Αυτό μπορεί μόνο να εξηγηθεί αν ο συγγραφέας δεν ήξερε αυτές τις ευαγγελικές ιστορίες ως μη γενόμενες.

 


 

Οι στίχοι αυτοί δεν είναι οι μόνοι που θέτουν εν αμφιβόλω τη θεωρία της ιστορικότητας· για την ακρίβεια τέτοιοι στίχοι υπάρχουν σε όλες τις επιστολές της Καινής Διαθήκης. Μια διεξοδικότερη ανάλυση όλων των στίχων δε μας ενδιαφέρει σ'αυτό το άρθρο, όμως ο ιστορικός Earl Doherty έχει συνθέσει μια μεγάλη λίστα τέτοιων στίχων, η οποία μπορεί να βρεθεί στην ιστοσελίδα του "The Jesus Puzzle", στο τμήμα υπό τον τίτλο "The Sound of Silence" [= Ο ήχος της σιωπής]. Στο τμήμα αυτό ασχολείται εκτεταμένα και με στίχους επιστολών που μπορούν να ερμηνευθούν ως αναφερόμενες σε έναν ιστορικό Ιησού.

Οι στίχοι αυτοί, καθώς και άλλοι πολλοί, μας δείχνουν πως οι πρώτοι Χριστιανοί δεν είχαν τις ιστορίες των ευαγγελίων κατά νου όταν έγραφαν. Ποτέ δεν μεταφέρουν αυτολεξεί τα λόγια του Ιησού. Δεν μας παρέχουν καθόλου βιογραφικά στοιχεία για τη ζωή τους, εκτός από εκείνα που καθορίζονται από προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης. Ποτέ δεν εντοπίζουν το θάνατο και την ανάστασή του σε κάποιο συγκεκριμένο σημείο στον χώρο και το χρόνο, ούτε έχουν την παραμικρή επιθυμία να επισκεφθούν τα μέρη στα οποία έζησε και κήρυξε. Όταν προσπαθούν να περιγράψουν τη σταύρωση, συχνά καταλήγουν να χρησιμοποιούν στίχους από την Παλαιά Διαθήκη. Ενώ συχνά λένε πράγματα πολύ όμοια με τις ηθικές διδαχές του Ιησού, ποτέ δεν τα αποδίδουν σ'αυτόν. Αυτές οι παραλείψεις είναι πολύ σημαντικές για να αγνοηθούν ή να τις αρνηθούμε. Πρόκειται για μία σοβαρή, συστηματική ανωμαλία που απαιτεί εξήγηση.

Προς τι αυτή η εκκωφαντική σιωπή από τους επιστολογράφους για έναν άνθρωπο που υποτίθεται πως αγαπούσαν και λάτρευαν και τους έκανε τόσο τεράστια εντύπωση μόλις λίγα χρόνια νωρίτερα, ενώ ζούσε; Δεν είναι φυσικό να είχαν έντονες σκέψεις γι'αυτόν, τόσο έντονες που θα έψαχναν να βρίσκουν δικαιολογίες για να εντάξουν τα λεγόμενά του και λεπτομέρειες από τη ζωή του στα γραπτά τους; Οι απολογητές όμως θέλουν να πιστέψουμε πως αμέσως μετά την ανάσταση και την ανάληψη του, ο περίλαμπρος δάσκαλος που άλλαξε τη ζωή τους για πάντα αμέσως πέρασε στο παρασκήνιο και έγινε μια σκιώδης, απόμακρη φιγούρα, ξεγυμνωμένη από κάθε πρόσφατη ανάμνηση που περιφερόταν μεταξύ μυστηριωδών και ασαφών μεταφορικών φράσεων. Αυτό είναι εντελώς απίθανο στο σενάριο με τον ιστορικό Ιησού, αλλά ακριβώς αυτό που θα περιμέναμε στο σενάριο του Ιησού-μύθου.

Το πιο ενδιαφέρον απ'όλα όμως είναι ότι αυτή η τάση δεν περιορίζεται στις επιστολές. Καθώς προχωράμε σε κείμενα του 2ου αιώνα βλέπουμε αρκετούς πρώιμους απολογητές που προφανώς και αυτοί πιστεύουν σε έναν Ιησού-πνεύμα.

Θεόφιλος Αντιοχείας

Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Θεόφιλο, επίσκοπο Αντιοχείας περί το 160. Η προσπάθειά του να υπερασπιστεί την πίστη του απέναντι σε έναν παγανιστή σώζεται στο έργο “Προς Αυτόλυκον”.

Ο Θεόφιλος θεωρεί τον εαυτό του Χριστιανό, αλλά οι πεποιθήσεις του είναι ακραία διαφορετικές από αυτές των σύγχρονων Χριστιανών. Ούτε καν αναφέρει τον Ιησού Χριστό. Έχει όντως πολλά να πει για τον Υιό του Θεού, το Λόγο -το μέσο δημιουργίας του Θεού και μεσάζοντα με τον κόσμο- αλλά πουθενά δεν αναφέρει πως αυτή η κοσμική δύναμη ενσαρκώθηκε ποτέ σε ανθρώπινο σώμα. Για την ακρίβεια, όταν του ζητείται να ερμηνεύσει τον όρο “Χριστιανός” απαντά "καλούμεθα χριστιανοὶ ὅτι χριόμεθα ἔλαιον θεοῦ." [Ι§12] και λέει πως οι Χριστιανοί έχουν γνώση του Θεού μέσω του Αγίου Πνεύματος. Όταν ερωτάται πώς κερδίζει κάποιος την αιώνιο ζωή, απαντά ότι ο τρόπος είναι η υπακοή των εντολών του Θεού και δεν αναφέρει τίποτα για κάποια λυτρωτική θυσία. [Ι§14] Ακόμα και όταν ο Αυτόλυκος τον προκαλεί λέγοντας "Δεῖξόν μοι κἂν ἕνα ἐγερθέντα ἐκ νεκρῶν, ἵνα ἰδὼν πιστεύσω" [Ι§13] ο Θεόφιλος μένει βουβός και δεν αναφέρει ούτε τον Λάζαρο, ούτε την κόρη του Ιαείρου, ούτε καν την ανάσταση του ίδιου του Ιησού. Ουσιαστικά ο Αυτόλυκος του είπε "Δεῖξόν μοι τὸν θεόν σου" και ο Θεόφιλος απέτυχε παταγωδώς.

Αθηναγόρας ο Αθηναίος

Το έργο του Αθηναγόρα ”Πρεσβεία περί των Χριστιανών” γράφτηκε περίπου την ίδια περίοδο και έχει το ίδιο στυλ με το έργο του Θεόφιλου. Σε 37 κεφάλαια περιγράφει με εξαντλητικές λεπτομέρειες την έννοια του Λόγου, του αέναου Υιού του Θεού και όργανο της δημιουργίας, αλλά ούτε μία φορά δεν αναφέρει πως οι Χριστιανοί πιστεύουν πως αυτός ο θείος Λόγος ήρθε στη γη σε ανθρώπινο σώμα και λεγόταν Ιησούς. Δεν υπάρχει αναφορά ούτε για τη σταυρική θυσία, ούτε για την ανάσταση του Ιησού. Κι αυτός πιστεύει πως η σωτηρία κερδίζεται μέσω της γνώσεως του Λόγου. “Αν αναφερθώ σε λεπτομέρειες των δογμάτων μας”, λέει, “μη σας κάνει εντύπωση”. Γιατί λοιπόν δεν αναφέρεται καθόλου στον άνθρωπο Ιησού;

Τατιανός

Στο έργο του "Προς Έλληνας", γραμμένο περί το 160 Κ.Χ., ο Τατιανός παρακινεί τον αναγνώστη να ασπαστεί τη χριστιανική πίστη. Όπως και ο Θεόφιλος και ο Αθηναγόρας, αναλίσκεται στο να περιγράφει διεξοδικά το Λόγο, αλλά ποτέ δεν αναφέρεται σε κάποια ενσάρκωση, ούτε αναφέρει το όνομα του Ιησού και ισχυρίζεται πως η σωτηρία βασίζεται στη γνώση του Θεού. Αργότερα αποκόπηκε από τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό και έγινε μέλος μιας αίρεσης, ενώ συνέθεσε και ένα κράμα των τεσσάρων κανονικών ευαγγελίων, με τίτλο “Διατεσσάρων”. Αυτό ίσως υποδηλώνει πως άλλαξε πεποιθήσεις ή μπορεί να σημαίνει κάτι άλλο· το ζήτημα των ευαγγελίων και του πώς τα έβλεπε ο Τατιανός θα το συζητήσουμε διεξοδικότερα παρακάτω.

Μινούκιος Φήλιξ

Για το τέλος κράτησα τον πιο “διαφωτιστικό” απολογητή που υπάρχει. Ο Μάρκος Μινούκιος Φήλιξ (Marcus Minucius Felix) έγραψε μεταξύ 150 και 200 Κ.Χ. το έργο του “Οκτάβιος” που είναι ένας φανταστικός διάλογος μεταξύ του φανταστικού Χριστιανού χαρακτήρα Οκτάβιου και του παγανιστή χαρακτήρα Καικίλιου.

Ο Χριστιανισμός του Μινούκιου Φήλιξ, όπως παρουσιάζεται από τα λεγόμενα του Οκτάβιου, είναι πολύ πιο παράξενος από εκείνον όλων των άλλων απολογητών. Μιλά εις μάκρος για τον μονοθεϊστικό Θεό χωρίς να αναφερθεί καθόλου στον Ιησού ή καν στην έννοια του Λόγου. Όταν ο Καικίλιος λέει ως πρόκληση στον Οκτάβιο “Υπάρχει έστω και ένα άτομο που να επέστρεψε από τους νεκρούς... ως παράδειγμα για να πιστέψουμε;” ο Οκτάβιος δεν δίνει την προφανή απάντηση. Για την ακρίβεια δε δίνει καμία απάντηση.

Αλλά δεν είναι αυτό το σημείο-φωτιά. Στο κεφάλαιο 9 ο Καικίλιος επιτίθεται στους Χριστιανούς με μια μεγάλη λίστα συκοφαντιών· κάνουνε, λέει, ομαδικά όργια σε κάθε συγκέντρωση, λατρεύουν το κεφάλι ενός γαϊδάρου ή τα αχαμνά των ιερέων τους, σκοτώνουν και τρώνε μωρά στις τελετές τους κ.λπ. Ο Καικίλιος λέει επίσης αυτό:

Et qui hominem, summo supplicio pro facinore punitum, et crucis ligna feralia, eorim caerimonias fabulantur, congruentia perditis sceleratisque tribuit altaria, ut id colant quod merentur. Και κάποιοι λένε πως αντικείμενο λατρείας τους είναι κι ένας άνθρωπος που θανατώθηκε ως εγκληματίας καθώς και το άθλιο ξύλο του σταυρού του· αντάξιος ως βωμός για τέτοιους διεφθαρμένους ανθρώπους που λατρεύουν ό,τι τους αξίζει.

Octavius, κεφ.IX, σελ.261

Μην ξεχνάτε ότι ο Μινούκιος τα γράφει αυτά. Μόλις συμπεριέλαβε το κεντρικό δόγμα ολόκληρου του Χριστιανισμού σε μια λίστα με γελοίες και αηδιαστικά ψευδείς κατηγορίες για τη θρησκεία του. Πώς απαντά ο Οκτάβιος;

Η πρώτη απάντηση του Οκτάβιου είναι ότι και οι παγανιστές πιστεύουν παρόμοια πράγματα για ενσαρκωμένους θεούς, αλλά δεν κάνει παραλληλισμούς. Αντίθετα τις γελοιοποιεί. “Συνεπώς ούτε δημιουργούνται θεοί από νεκρούς ανθρώπους, αφού ένας θεός δεν μπορεί να πεθάνει· ούτε γεννιόνται από ανθρώπους, αφού ό,τι γεννιέται, πεθαίνει”, λέει. Οι θεοί δεν μπορούν να δημιουργηθούν από “ανθρώπους που γεννιούνται”; Οι θεοί δεν μπορούν να πεθάνουν; Πού είναι η κρίσιμη εξαίρεση; Πού είναι η διάκριση ουσιών που κανείς Χριστιανός δε θα παρέλειπε; Ο Οκτάβιος δεν προσφέρει καμία απάντηση.

Αλλά το πράγμα γίνεται ακόμη διασκεδαστικότερο, όταν ο Οκτάβιος αρχίζει να επιτίθεται σε συγκεκριμένες θέσεις του Καικίλιου και στο κεφάλαιο 29 λέει:

Hec et hujusmodi nobis non licet nec andire etiam pluribus turpe defendere est. Ea enim de castis fingitis et puducis quae fieri non crederemus, nisi de vobis probaretis. Nam quod religioni nostrae hominem noxium, et crucem ejus adscribitis, longe de vicinia veritatis erratis, qui putatis Deum credi, aut meruisse noxium, aut potuisse terrenum. Τέτοια πράγματα και κακόφημα σαν κι αυτά δεν επιτρέπεται ούτε να τα ακούμε και είναι και ντροπιαστικό να υπερασπιζόμαστε τους εαυτούς μας από τέτοιες κατηγορίες. Γιατί προσποιείσαι πως αυτά τα πράγματα γίνονται από αγνούς και μετριόφρονες ανθρώπους, τα οποία δε θα έπρεπε να πιστεύουμε πως καν γίνονται, εκτός και αν απέδειξες πως αληθεύουν για σένα. Γιατί όταν αποδίδεις στη θρησκεία μας τη λατρεία ενός εγκληματία και του σταυρού του, απομακρύνεσαι από την αλήθεια, με το να πιστεύεις πως ένας εγκληματίας άξιζε, ή ότι ένα επίγειο ον θα μπορούσε, να γίνει πιστευτό ως Θεός.

Octavius, κεφ.XXIX, σελ.331

Το νόημα αυτών των γραμμών δε θα μπορούσε να είναι σαφέστερο. Ο Οκτάβιος αρνείται ότι οι Χριστιανοί λατρεύουν έναν επίγειο σταυρωμένο άνδρα. Δεν αφήνει κανένα περιθώριο παρερμηνείας, κανένα περιθώριο για εξαιρέσεις και διευκρινίσεις και πουθενά δε λέει πως ο άνδρας που λατρεύουν δεν ήταν εγκληματίας, αλλά αθώος και μάλιστα Υιός του Θεού. Δε λέει τίποτα τέτοιο. Για την ακρίβεια η τελευταία του φράση λέει ξερά πως κανένα επίγειο ον οποιουδήποτε είδους δε γίνεται να θεωρείται ως θεός. Έπειτα συνεχίζει με τον ίδιο ευθύ τρόπο για να αντικρούσει την κατηγορία πως οι Χριστιανοί σκοτώνουν και τρώνε μωρά.

Ορισμένοι Χριστιανοί σχολιαστές, μη μπορώντας να πιστέψουν αυτό που λέει απλά το κείμενα, έχουν προσπαθήσει να υπονοήσουν πως ο Φήλιξ υπονοούσε πως οι Χριστιανοί λατρεύουν έναν ανθρώπινο, εσταυρωμένο Ιησού, παρόλο που τίποτε στα γραφόμενά του δεν προδίδει κάτι τέτοιο και αντίθετα το αρνείται. (Οι πατέρες μετά τη Σύνοδο της Νικαίας, στη μετάφρασή τους δίνουν σ'αυτό το κεφάλαιο τον τίτλο: “Επιχείρημα: Ούτε αληθεύει πως ένας άνθρωπος δεμένος στο σταυρό λόγω των εγκλημάτων του λατρεύεται από τους Χριστιανούς, γιατί όχι μόνο πιστεύουν πως ήταν αθώος, αλλά θεωρούν πως ήταν και Θεός.” Τι σχέση έχει αυτό με το κείμενο; Ο Φήλιξ δε λέει τίποτα τέτοιο. Οι μεταφραστές βλέπουν στο κείμενο πράγματα που νομίζουν πως θα έπρεπε να υπάρχουν.)


Προσπαθώντας να εξηγήσουν αυτή τη σιωπή των πρώτων Χριστιανών για έναν ιστορικό Ιησού, ακόμα και την κατάφωρη άρνηση του Φήλιξ, κάποιοι σύγχρονοι απολογητές καταφεύγουν σε πραγματικά παράλογες στρατηγικές. Η πιο συνήθης είναι ο ισχυρισμός πως οι αρχαίοι απολογητές θεωρούσαν πως το κοινό τους θα έβρισκε πολύ ακραίο το δόγμα της ενσάρκωσης, οπότε δεν προσπάθησαν να το υπερασπιστούν.

Σκεφτείτε όμως τι σημαίνει αυτό. Πραγματικά πρέπει να πιστέψουμε πως οι αρχαίοι απολογητές αμέσως εγκατέλειψαν το πιο σημαντικό δόγμα ολόκληρης της θρησκείας τους φοβούμενοι την κριτική; Το κάνουν οι σύγχρονοι ευαγγελίζοντες αυτό; Άλλωστε, όπως θα έλεγαν σίγουρα οι σύγχρονοι Χριστιανοί, χωρίς το δόγμα της ενσάρκωσης δεν υπάρχει Χριστιανισμός. Αν δε επρόκειτο να υποστηρίξουν τον ακρογωνιαίο λίγο της θρησκείας τους, τότε γιατί καν κάνανε τον κόπο να γράψουνε;

Το έργο του Αθηναγόρα γράφτηκε με αποδέκτη τον αυτοκράτορα, με στόχο να τον πείσει να σταματήσεις τους διωγμούς και τις δολοφονίες των Χριστιανών. Δε θα εκνευριζόταν πολύ περισσότερο ο αυτοκράτορας αν μάθαινε αργότερα πως ο Αθηναγόρας έγραφε ψέματα για τη βάση της θρησκείας του; Ομοίως πολλοί από τους άλλους απολογητές γράφανε με σκοπό να προσηλυτίσουνε. Ακόμα και να δεχτούμε πως φοβόντουσαν να υπερασπιστούν το δόγμα της ενσάρκωσης, τι νόημα θα είχε να προσηλυτίσουνε κάποιους σε μία θρησκεία που έμοιαζε ελάχιστα με το Χριστιανισμό; Μετά τον προσηλυτισμό μήπως θα πέρνανε το νεοφώτιστο στην άκρη και θα του λέγανε “Αχ, ναι... ξέχασα να σου πω κι αυτό” και μετά θα του ρίχνανε στη μούρη ένα δόγμα που αλλάζει τελείως τη νεόδμητη πίστη; Όχι, είναι παράλογο να θεωρήσουμε πως οι αρχαίοι απολογητές κάνανε κάτι τέτοιο. Αν αφήσουμε τα γραπτά τους να μιλήσουν μόνα τους αντί να τους επιβάλλουμε τις δικές μας ευαγγελικές προκαταλήψεις, το προφανές συμπέρασμα είναι πως οι άνδρες αυτοί επιχειρηματολογούσαν λες και πράγματι δεν πίστευαν σε έναν ιστορικό Ιησού Χριστό. Πίστευαν σε ένα Λόγο, αλλά δεν θεωρούσαν πως ο Λόγος είχε ενσαρκωθεί ποτέ στη Γη.

Όμως και αν δεχθεί κάποιος αυτό το συμπέρασμα, παραμένει η προφανής ερώτηση: Προς τι τα ευαγγέλια; Αν ο Χριστιανισμός δεν ξεκίνησε με έναν ιδρυτή-άνθρωπο, γιατί γράφτηκαν τα ευαγγέλια και πώς κατέληξε να διαδοθεί η πίστη αυτή στην ευρύτερη χριστιανική σκέψη;

Δεν υπάρχουν καθοριστικά στοιχεία για να ξεκαθαρίσει αυτό το ζήτημα, οπότε οποιοδήποτε συμπέρασμα αναγκαστικά είναι εικασία. Έχουμε όμως κάποιες ενδιαφέρουσες ενδείξεις.

Παρόλο που ο Μινούκιος Φήλιξ είναι ξεκάθαρο πως δεν πίστευε σε έναν σταυρωμένο ενσαρκωμένο σωτήρα, το γεγονός πως ασχολείται με την απόρριψη αυτής της κατηγορίας στο βιβλίο του μας δείχνει πως κάποιος απέδιδε αυτή την πεποίθηση στους Χριστιανούς. Ομοίως, ενώ η Apology to the Greeks του Τατιανού δεν αναφέρεται σχεδόν καθόλου στον Ιησού και την ενσάρκωση, υπάρχει μία πρόταση που ίσως αναφέρεται σ'αυτές τις ιδέες. “Δεν είμαστε ανόητοι, ω Έλληνες, όταν λέμε πως ο Θεός γεννήθηκε ως άνθρωπος” γράφει (Αυτή είναι η μόνη αναφορά στο έργο του σε κάτι που μοιάζει με την ιστορία των ευαγγελίων, αλλά δεν γράφει περισσότερα) “Δείτε και τα δικά σας αρχεία,” συνεχίζει, “και δεχθείτε απλά πως κι εμείς λέμε ιστορίες.”

Ίσως αυτό σημαίνει πως ο Τατιανός γνώριζε την ιστορία των ευαγγελίων. Ίσως. Αλλά αν την ήξερε και αν την πίστευε, τότε γιατί δεν τη συζητά; Ο Τατιανός έγραφε για να προσηλυτίσει Έλληνες και ενώ γράφει πάρα πολλά για το Λόγο, το παραπάνω φευγαλέο σχόλιο είναι το μόνο που ίσως να αναφέρεται στην ενσάρκωση. Αν νομίζετε πως ο Τατιανός κάνει χάλια δουλειά με την παρουσίαση του Χριστιανισμού στους Παγανιστές, δε θα είχατε και άδικο, δεδομένου πως δεν αναφέρθηκε καθόλου στο κεντρικό στοιχείο της πίστης του. Για την ακρίβεια σχεδόν το περιφρονεί. Όταν μας λέει να “δεχθείτε απλά πως κι εμείς λέμε ιστορίες” είναι λες και θεωρεί την ενσάρκωση σαν θρύλο ή μύθο του ίδιου επιπέδου με τους ελληνικούς μύθους για τον Ηρακλή, τον Αχιλλέα κ.λπ. Είναι λες και άκουσε την ιστορία των ευαγγελίων, αλλά τη θεωρεί πρόσφατη προσθήκη και καθόλου απαραίτητη για τη χριστιανική πίστη.

Μήπως ισχύει αυτό ακριβώς;

Ας κάνουμε την εξής υπόθεση εργασίας: Έστω πως ο πρώιμος Χριστιανισμός ξεκίνησε με την πίστη σε έναν αποκλειστικά πνευματικό Χριστό, έναν ουράνιο λυτρωτή και παράλληλα είχε κι έναν πυρήνα ηθικών διδαγμάτων που προέκυπταν από τις εβραϊκές γραφές και την ελληνική φιλοσοφία. Αυτός ήταν ο Χριστιανισμός του Παύλου και των άλλων επιστολογράφων της Βίβλου. Αυτή η υπόθεση για τις απαρχές του Χριστιανισμού εξηγεί πολλά· όπως προαναφέραμε, εξηγεί γιατί οι επιστολές δε φαίνεται να έχουν γνώση των ιστοριών των ευαγγελίων, γιατί μιλάνε εις μάκρος για το θάνατο του Ιησού, χωρίς όμως να τον εντοπίζουν χρονικά και γεωγραφικά, και γιατί δεν περιγράφουν ποτέ τα θαύματά του και δε δίνουν βιογραφικές πληροφορίες πέρα από αυτές που προκύπτουν από τις προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης. Επίσης εξηγεί για ποιο λόγο οι επιστολές συχνά αναφέρουν ηθικά διδάγματα παρόμοια με των ευαγγελίων, αλλά ποτέ δεν τα αποδίδουν στον Ιησού. Διδάγματα όπως το “αγαπάτε αλλήλους”, “γυρίστε το άλλο μάγουλο”, “προσευχηθείτε για εκείνους που σας καταριούνται” κ.ο.κ, τα οποία ήταν κεντρικά στα κηρύγματα του Ιησού, επαναλαμβάνονται ξανά και ξανά στις επιστολές, αλλά κανένας επιστολογράφος δε λέει “όπως μας δίδαξε ο ίδιος ο Ιησούς” ή κάτι παρεμφερές και τα ηθικά διδάγματα μεταφέρονται χωρίς να αποδίδονται σε κάποιον. Κάποιες φορές αποδίδονται στο Θεό, δηλαδή τον Πατέρα. Ποτέ κάποιος επιστολογράφος δε λέει πως αυτά είναι διδάγματα ενός ανθρώπινου όντος που έζησε πρόσφατα. Υπό το πρίσμα αυτής της θεωρίας αυτό είναι και το αναμενόμενο.

Αυτή τη μορφή πήρε ο Χριστιανισμός τις πρώτες δεκαετίες της ζωής του. Κάποια στιγμή μετά το 70 Κ.Χ. ας υποθέσουμε πως μπαίνει στο παιχνίδι ένας ανώνυμος συγγραφέας. Ας τον πούμε Μάρκο. Αυτός ο Μάρκος πήρε αυτά τα διδάγματα, τα συνδύασε με την παυλικιανή παράδοση του συμπαντικού Χριστού, όπως αυτή αναπτύσσεται στις επιστολές, και έγραψε κάτι τελείως νέο. Το έγγραφο αυτό είναι φυσικά το πρώτο ευαγγέλιο, το Κατά Μάρκον.

Γιατί το έκανε αυτό ο Μάρκος δεν μπορούμε να το ξέρουμε, όμως ο πιο πιθανός λόγος ήταν ότι ήθελε να γράψει μια θρησκευτική αλληγορία -μια ιστορία σχεδιασμένη να διδάξει μέσω των διδαχών και των παραβολών μιας θρυλικής ιδρυτικής φιγούρας. Αυτό δεν ήταν πρωτότυπο: στον Ιουδαϊσμό υπάρχει η γνωστή ερμηνευτική τεχνική ονόματι “μιδράς” με την οποία συλλέγονται στίχοι από διάφορα σημεία των γραφών και χρησιμοποιούνται στην κατασκευή νέων ιστοριών με νέα επιμύθια. Ασχέτως λόγου, είναι πολύ πιθανό πως το κείμενο που συνέγραψε ο Μάρκος ήταν φανταστικό και το προόριζε να διαβαστεί ως τέτοιο. Ο κόσμος που θα το διάβαζε θα κατανοούσε πως δεν επρόκειτο για πραγματική ιστορική διήγηση.

Ο πρώιμος Χριστιανισμός ήταν ένα πολυσυλλεκτικό κίνημα και με τον καιρό η ιστορία αυτή σταδιακά μετατοπίστηκε στη χριστιανική συνείδηση. Αρχικά ο κόσμος πιθανότατα κατανοούσε το σκοπό της ιστορίας και δεν την θεωρούσε κεντρικό στοιχείο της θρησκείας του, αλλά περισσότερο ως διδακτικό μύθο. Μπορεί να μάθαινες κάποια πράγματα για το Χριστιανισμό διαβάζοντάς την, αλλά δεν ήταν απαραίτητη για να είσαι Χριστιανός. Ίσως αυτό να ίσχυε και στην περίπτωση του Τατιανού και του Μινούκιου Φήλιξ· παρόλο που μπορεί να είχαν ακούσει την ιστορία, τη θεωρούσαν καινούρια προσθήκη και περιφερειακή, ίσως και να την περιφρονούσαν. Αυτό στο οποίο πιστεύανε πραγματικά ήταν το δόγμα του Λόγου, ο συμπαντικός παυλικιανός Χριστιανισμός, και το πιστεύανε τόσο ένθερμα που ήθελαν να το κηρύξουνε και στους Εθνικούς.

Με τον καιρό και καθώς η νέα θρησκεία εξελίχθηκε και διασπάστηκε σε σέκτες, βρέθηκαν και άλλοι συγγραφείς που διάβασαν την αλληγορική ιστορία και την μετάλλαξαν ώστε να μεταδίδει τα δικά τους μηνύματα και να ταιριάζει στις πεποιθήσεις της δικιάς τους κοινότητας (αν οι συγγραφείς αυτοί πιστεύαν πλέον πως η ιστορία ήταν αληθινή είναι ένα ερώτημα που μένει ανοιχτό). Το αποτέλεσμα ήταν ο Ματθαίος, ο Λουκάς και ο Ιωάννης, καθώς και ένα μεγάλο συνονθύλευμα από μη κανονικά ευαγγέλια.

Το ερώτημα που μένει είναι πότε εν τέλει οι Χριστιανοί ξεχάσανε ότι τα ευαγγέλια δεν ήταν πραγματικές ιστορίες. Πότε έσβησε το γεγονός αυτό από τη συλλογική τους μνήμη;

Ένας παράγοντας που πρέπει να βοήθησε πρέπει να ήταν και ο εβραϊκός πόλεμος στα τέλη του 1ου αιώνα, όταν η Ρώμη αποφάσισε να βάλει ένα τέλος μια και καλή στην εβραϊκή ανυποταξία, οπότε και εισέβαλε στην Ιερουσαλήμ και κατέστρεψε ολοκληρωτικά το Ναό του Σολομώντος. Μιλάμε για μια μεγάλης κλίμακας αναταραχή στην οποία σκοτώθηκε ένα σημαντικό ποσοστό του εβραϊκού πληθυσμού, ενώ οι επιζώντες σκορπίστηκαν στους τέσσερις ανέμους. Μετά από μια τέτοια καταστροφή, που σίγουρα θα προκάλεσε και την καταστροφή αρχείων, κανείς δε θα ήτανε σε θέση να καταρρίψει μια ιστορία για άλλον ένα μεσσιανικό ιεροκήρυκα στην περιοχή πριν από δεκαετίες –δε θα είχε απομείνει κανείς που να μπορούσε να πει με βεβαιότητα πως η ιστορία δεν συνέβη στην πραγματικότητα. Θα αρκούσε και το πέρασμα του χρόνου βέβαια, όπου με το θάνατο των αρχικών συγγραφέων, οι μετέπειτα γενιές Χριστιανών ξέχασαν τον αρχικό σκοπό των ευαγγελίων.

Το κάτω-κάτω της γραφής πάντως είναι πως στο τέλος οι Χριστιανοί όντως ξέχασαν τον αρχικό σκοπό των ευαγγελίων, τα θεώρησαν λανθασμένα πως ήταν ιστορίες βασισμένες σε ιστορικά γεγονότα και παράλληλα τα τοποθέτησαν πρώτα σε σημασία, με τις επιστολές από τις οποίες ξεπήδησαν να θεωρούνται δευτερεύουσες. Καθώς άρχισε να αποκρυσταλλώνεται και η Εκκλησία, τυποποιώντας το χριστιανικό δόγμα και αφομοιώνοντας ή εξολοθρεύοντας άλλες σέκτες, τα κείμενα εκείνα που είχαν επιβιώσει και κατέγραφαν τον πραγματικό σκοπό των ευαγγελίων θα θεωρούνταν αιρετικά και θα καταστρέφονταν. Το μόνο που μένει είναι να διαβάσει κανείς τις επιστολές, προϋποθέτοντας ως πραγματικά τα ευαγγέλια, και να θεωρήσει πως και οι δύο ομάδες κειμένων γράφτηκαν για να περιγράψουν το ίδιο σετ πεποιθήσεων και να πως γεννήθηκε ο σύγχρονος Χριστιανισμός.

Προφανώς έχουμε ξεστρατίσει πολύ από την πεπατημένη. Αλλά υπάρχουν στοιχεία για τη θεωρία αυτή πέρα από μερικές αράδες απολογητών του 2ου αιώνα. Υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία μέσα στα ίδια τα ευαγγέλια που υποδηλώνουν τον αρχικό σκοπό των ευαγγελίων.

Ο κήπος της Γεσθημανή

Αναλογιστείτε τη σκηνή στον Κήπο της Γεσθημανή. Όλοι οι Συνοπτικοί λένε την ιστορία περίπου το ίδιο (εκτός από τον Ιωάννη που την παραλείπει επειδή δεν του αρέσει να δείχνει τον Ιησού σε στιγμές ανθρώπινης αδυναμίας). Τη νύχτα πριν τη σύλληψή του, τη νύχτα πριν τη σταύρωσή του, ο Ιησούς νιώθει για μία φορά στη ζωή του ανησυχία, ίσως και φόβο για το μέλλον. Σε έναν κήπο ονόματι Γεσθημανή αφήνει τους περισσότερους μαθητές του πίσω, παίρνοντας μαζί του μόνο τον Πέτρο, τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη και τους λέει να τον φυλάνε ενώ πάει να προσευχηθεί. Όταν επιστρέφει τους βρίσκει και τους τρεις να κοιμούνται. Αυτό συμβαίνει άλλες δυο φορές για έμφαση και έπειτα έρχεται ο Ιούδας με τους στρατιώτες για να τον συλλάβουν. Η ιστορία βρίσκεται στον Μάρκο στο κεφάλαιο 14, στον Ματθαίο στο 26 και στον Λουκά στο 22.

Το πρόβλημα είναι το εξής: τα ίδια τα ευαγγέλια λένε πως ενώ ο Ιησούς προσευχόταν, οι μαθητές είχαν μείνει πίσω με εξαίρεση τον Πέτρο, τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη, που και αυτοί κοιμόντουσαν. Εν ολίγοις, κανείς δεν παρακολουθούσε τον Ιησού να προσεύχεται. Ωστόσο τα ευαγγέλια καταγράφουν τη σκηνή σαν να μην αποτελεί αυτό πρόβλημα! Πώς γίνεται αυτό; Ποιος τα κατέγραψε αυτά;

Οι Φαρισαίοι πηγαίνουν στον Πιλάτο

Το ίδιο πρόβλημα εμφανίζεται στο τέλος του Ματθαίου 27,62-66. Οι Φαρισαίοι πηγαίνουν κρυφά στον Πιλάτο και του ζητάνε να βάλει φρουρούς στον τάφο για να εμποδίσουν τους Χριστιανούς να κλέψουν το σώμα του αρχηγού τους. Πώς γίνεται να βρίσκεται αυτό μέσα σε ένα ευαγγέλιο; Ποιος τα κατέγραφε αυτά; Σίγουρα κανείς από τους μαθητές του Ιησού ή τους υποστηρικτές του δεν ήταν παρόντες στο περιστατικό αυτό.

Οι πειρασμοί του Ιησού στην έρημο

Άλλη μια φορά, σε άλλη μία διάσημη ευαγγελική περικοπή, βλέπουμε τους ευαγγελιστές να καταγράφουν πληροφορίες για τη ζωή του Ιησού στις οποίες δε θα έπρεπε να είχαν πρόσβαση. Μετά τη βάπτισή του ο Ιησούς πηγαίνει στην έρημο για να νηστέψει για 40 μέρες και ο Σατανάς τον πειράζει προσφέροντάς του δύναμη και δόξα. Και πάλι –ποιος τα καταγράφει αυτά; Πήγε κάποιος ευαγγελιστής μαζί του στην έρημο; Μήπως πήγαν παραπάνω; Γιατί ο Μάρκος έγραψε πρώτος το ευαγγέλιό του, αλλά οι άλλοι γράφουν περισσότερες λεπτομέρειες. Αλλά κι αυτό είναι αδύνατο γιατί, σύμφωνα με τους Συνοπτικούς, ο Ιησούς κάλεσε τους πρώτους μαθητές μετά τους πειρασμούς του.

Η συνωμοσία μεταξύ Φρουρών και Φαρισαίων

Και πάλι στο Ματθαίο στο 28,11-15 βλέπουμε να καταγράφεται χωρίς δυσκολία μια σκηνή την οποία κανείς ακόλουθος του Ιησού δε θα μπορούσε να είχε δει. Σ'αυτή την περίπτωση έχουμε τους ιερείς να συνωμοτούν με τους φρουρούς μετά την ανάσταση και να τους δωροδοκούν για να πουν πως οι μαθητές κλέψανε το σώμα του. Ήταν παρών ο Ματθαίος για να το ακούσει αυτό; Πώς είναι δυνατόν τα ευαγγέλια να καταγράφουν περιστατικά που οι συγγραφείς δεν θα μπορούσαν να έχουν δει οι ίδιοι; [ΣτΜ: Σ'αυτή την περίπτωση πάντως, θα μπορούσαν οι μαθητές να είχαν δει τους Ρωμαίους να διαδίδουν τη φήμη και εύλογα να υπέθεσαν πως υπήρξε κάποια συνωμοσία.]

Η λίστα είναι μεγάλη. Ο Ματθαίος στο 27,19 γράφει για ένα γράμμα που έστειλε η γυναίκα του Πιλάτου στον άντρα της και στο 27,3-8 περιγράφει πως ο Ιούδας επέστρεψε τα αργύρια στους ιερείς και μετά κρεμάστηκε από τις τύψεις. (Μήπως έκανε μια γρήγορη παράκαμψη για να τα πει στους μαθητές;) Ο Λουκάς στο 7,39 μας λέει τι σκεφτόταν ένας Φαρισαίος.

Όλα αυτά είναι πληροφορίες που οι συγγραφείς των ευαγγελίων δε θα έπρεπε να ξέρουν. Ωστόσο, αν υποθέσουμε πως απλά γράφανε μια φανταστική ιστορία χρησιμοποιώντας διήγηση τρίτου προσώπου, το πρόβλημα αυτό εξατμίζεται.

Η προφανής χριστιανική απάντηση σ'αυτά είναι ότι οι συγγραφείς των ευαγγελίων θα μπορούσαν να τα έχουν μάθει όλα αυτά μέσω θείας αποκάλυψης, αλλά υπάρχει απάντηση σ'αυτό. Βάσει της παραδοσιακής εξήγησης, οι συγγραφείς γράψανε πράγματα που βίωσαν οι ίδιοι ως επί το πλείστον. Αλλά αυτές οι αποκαλυψούλες βρίσκονται σκόρπιες σε όλο το κείμενο και δεν ξεχωρίζουν από το υπόλοιπο κείμενο, ούτε αναφέρεται πως αυτά διαφέρουν από τα υπόλοιπα που καταγράφονται. Αν κάποια τα είδαν οι ίδιοι, ενώ άλλα τους αποκαλύφθηκαν θαυματουργά από το Θεό, δε θα έπρεπε να κάνουν αυτή τη διάκριση; Δε θα έπρεπε να είχαν γράψει μια σημείωση για να ξέρει ο αναγνώστης τη διαφορά; Δεν πρόκειται για παράλογη απαίτηση -ο Παύλος το κάνει αυτό στο Α΄ προς Κορινθίους 7, όπου διακρίνει τις θείες εντολές από τις δικές του απόψεις. Γιατί δεν το κάνουν αυτό οι ευαγγελιστές; Γιατί ο Παύλος το θεωρεί απαραίτητο, αλλά αυτοί όχι; Ο Λουκάς μάλιστα το αποκλείει και ως πιθανότητα όταν από τους πρώτους στίχους μας λέει πως η ιστορία του βασίζεται σε αυτόπτες μάρτυρες. Πουθενά δεν αναφέρει πως μέρος της είναι από αποκάλυψη. Είναι σημαντική παράλειψη, για να μην πω προσβολή προς το Θεό, το να μάθεις πράγματα με θαυμαστό τρόπο και μετά να τα παρουσιάσεις λες και τα είδες να συμβαίνουν με τα μάτια σου.

Επιπλέον, αν όντως είχαν μάθει πράγματα μέσω αποκάλυψης, τότε είναι σχεδόν σίγουρο πως οι ευαγγελιστές θα το ανέφεραν στα γραπτά τους. Το “δεν ήσασταν εκεί για να τα δείτε αυτά” θα ήταν σίγουρα η πιο συχνή ένσταση κατά του πρώιμου Χριστιανισμού και σίγουρα δε θα βοηθούσε το ότι οι ευαγγελιστές κατέγραφαν περιστατικά που δε βίωσαν οι ίδιοι. Η μόνη άμυνα θα ήταν να αποκαλύψουν με πιο τρόπο έμαθαν αυτές τις πληροφορίες, αλλά δεν το κάνουν.


Εν κατακλείδι, τι έχουμε; Ένα σύνολο επιστολών των οποίων οι συγγραφείς δε φαίνεται να γνώριζαν τις ιστορίες των ευαγγελίων. Μια ομάδα απολογητών του 2ου αιώνα που θεωρούν πως μια ακριβής εικόνα του Χριστιανισμού δεν είναι απαραίτητο να περιλαμβάνει την ενσάρκωση· ένας μάλιστα την αρνείται. Ένα σύνολο ευαγγελίων που γράφτηκαν σε ύφος φανταστικής ιστορίας και παρουσιάζουν πληροφορίες που οι συγγραφείς τους δε θα έπρεπε να ξέρουν. Και τέλος έχουμε την πλήρη απουσία πρωτογενών αποδείξεων για την ύπαρξη ενός ανθρώπου ονόματι Ιησού Χριστού.

Η κριτική που γίνεται κατά της θεωρίας του Ιησού-Μύθου σφάλλει όταν εικάζει πως το συμπέρασμα βασίζεται αποκλειστικά στην έλλειψη αποδείξεων για την ύπαρξη ενός τέτοιου ατόμου. Αυτό είναι λάθος. Η θεωρία αυτή βασίζεται και σε θετικά στοιχεία, όπως οι στίχοι που παρουσιάστηκαν σ'αυτό το κεφάλαιο -στίχοι οι οποίοι, όταν δεν διαβάζονται υπό το φως των προκαταλήψεων, μας δείχνουν πως ο Ιησούς που λάτρευαν οι πρώτοι Χριστιανοί δεν ήταν ένα ιστορικό πρόσωπο. Φυσικά για να γίνει αυτό πρέπει πρώτα να καθαρίσει το τοπίο από τις ιστορικές αναφορές που υποτίθεται πως αναφέρονται σ'αυτό το άτομο, το οποίο έγινε στο 2ο μέρος. Επιπλέον είναι απόλυτα λογικό να λέμε πως έχουμε κάθε δικαίωμα να περιμένουμε κάποια τουλάχιστον στοιχεία έξω από τη Βίβλο, αν υπήρξε πράγματι ένα άτομο που έκανε τα πράγματα που περιγράφουν τα ευαγγέλια, όπως αναφέρω στο 1ο μέρος.

Όλες αυτές οι αλυσίδες επιχειρηματολογίας συγκλίνουν σε ένα συμπέρασμα: ο Χριστιανισμός δεν εδράστηκε σε έναν ιστορικό άνθρωπο. Αντίθετα, ο πρώιμος Χριστιανισμός ήταν μια πολυποίκιλη παράδοση που αρχικά αποτελούνταν από άσχετα μεταξύ τους στοιχεία -την ελληνιστική σοφία, τον εβραϊκό αποκαλυπτικό μεσσιανισμό, την πλατωνική φιλοσοφία, την εβραϊκή Σοφία, στοιχεία από γνωστικές παραδόσεις και μυστηριακές λατρείες και τέλος τον συμπαντικό Υιό του Θεού και τα αλληγορικά ευαγγέλια- στοιχεία τα οποία σταδιακά άρχισαν να ενώνονται ως μία ενιαία θρησκευτική έκφραση και τέλος αποκρυσταλλώθηκαν σε μία εκκλησία. Κάποια στιγμή η εκκλησία αυτή προσκολλήθηκε σε μία συγκεκριμένη παράδοση που είχε αναπτυχθεί μέσα στο εξελισσόμενο κίνημα -τον Ιησού ως ιστορικό πρόσωπο- το ανακήρυξε ως δόγμα και κατέστρεψε όλες τις άλλες χριστιανικές σέκτες ως αιρετικές, ξαναγράφοντας την ιστορία υπό το πρίσμα του νέου δόγματος. (Το βιβλίο των Πράξεων είναι το βασικό παράδειγμα που δείχνει τον Παύλο ως ακόλουθο του ιστορικού Ιησού και υποτελή των αρχικών αποστόλων, παρόλο που οι δικές του επιστολές δείχνουν πως δεν ήταν τίποτε από τα δύο). Αυτό το πρίσμα, χρωματισμένο από τα ευαγγέλια, υπάρχει μέχρι σήμερα, χρωματίζει τις προκαταλήψεις των σύγχρονων Χριστιανών και τους κάνει να βλέπουν μέσα στις επιστολές και στο ιστορικό αρχείο πράγματα που απλά δεν υπάρχουν εκεί.

Άμα βάλουμε στην άκρη τις προκαταλήψεις αυτές και δούμε αυτό που λένε στ'αλήθεια τα διάφορα κείμενα της Καινής Διαθήκης, το μήνυμά τους είναι εύδιάκριτο. Ο Χριστιανισμός ταλαιπωρείται εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια κάτω από την κακή κατανόηση της ίδιας του της καταγωγής. Είναι καιρός να το αναγνωρίσουμε αυτό και όταν το κάνουμε η ανθρωπότητα θα είναι ένα βήμα πιο κοντά στην ελευθερία και το διαφωτισμό της αθεΐας.